ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

“Molla Nesreddinci”lerden biri ve devrin en meşhur şairi olan Mirze Aliekber Sâbir (1862-1911) Türkiye’de az çok tanınmakta; Hophopname’siyle bilinmektedir. Realist, modern Azerbaycan şiirinin ortaya çıkışı doğrudan doğruya Sâbir’in edebî faaliyetine bağlıdır. Sabir, eski şiirle yeni şiirin arasını açan, yeni şiirin ilk büyük başarısını sağlayan sanatkârdır. Bu yüzden de modern Azerbaycan şiirinin kurucusu kabul edilir.

Sovyet döneminde Mikâyıl Rızaġuluzade çocuk edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynamış, ders kitapları yazmış ve tercüme ile meşgul olmuştur. Tevfik Fikret ve Reşat Nuri Güntekin’den de aktarmalar yapmıştır.

XIX. asrın sonlarında Neriman Nerimanov (1870-1925)’un tiyatro eserleri, konuları ve idealleriyle dikkati çeker. Asıl mesleği doktorluk olan N. Nerimanov, yazar ve siyaset adamı olarak Azerbaycan’ın tarihinde önemli rol oynar.

Stalin devrinde her türlü millî duyguyu terennüm etmeden ürkmüş bulunan Kuzey Azerbaycanlı şairler bu “Cenup mevzuu”na sığınıp duygularını dile getirdiler. Böylece “Cenup mevzuu” zamanla “Sovyet ideolojisi”nin dışına taşan gerçek millî duyguların ve emellerin anlatıldığı bir vasıta oldu.

II. Dünya Harbi’nde Sovyet ordusu İran’a girdi ve 1946’ya kadar Güney Azerbaycan’ı kontrol altında tuttu. Bu sırada Tebriz’de kültürel hayatta, belli ideolojik görüşler içinde de olsa canlanma görüldü. Bazı şair ve yazarlar Güney Azerbaycan’a Kızıl Ordu ile gönderilerek Tebriz’de Veten Yolunda gazetesini çıkardılar ve bu gazetenin yanında Şairler Meclisi adı verilen bir dernek kurdular. Bu derneğin çatısı altında edebiyat ve sanat faaliyetleri yürütüldü. Şairler Meclisi (1945) adını taşıyan bir antolojide bu dernek mensuplarının eserleri toplu olarak neşredildi.

II. Dünya Savaşı'na kadarki dönemin önemli şahsiyetleri arasında, eski kuşaktan kabul edebileceğimiz Yusif Vezir Çemenzeminli (1887-1943), çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Küçük, mizahî, realist hikâyelerinde Azerbaycan halk hayatınının bütün yönlerini mükemmel bir şekilde işlemiştir. Azerbaycan Millî Hükûmeti’nin Türkiye elçisi iken (1918-1920) bulunduğu İstanbul’da “Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar” adlı küçük edebiyat tarihini yayımlar.

Mirze İbrahimov, çok yönlü bir yazar, bilim adamı ve politikacıdır. Azerî edebiyatında millî bir mesele ve konu olarak ele alınan “Cenup Mevzu’u”nda ilk ve en başarılı eserleri vermiştir; Gelecek Gün, Cenup Hikâyeleri, Perviz’in Heyatı, Pervane vs. Aynı zamanda Böyük Demokrat (1939, Celil Memmmedġuluzade hakkında), Heyat ve Edebiyyat, Böyük Şairimiz Sabir, Aşık Şe’rinde Realizm gibi edebiyat araştırmaları ve tenkidî eserleriyle tanınmıştır.

Anar, çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Çok iyi bir öğrenim görmüş, mükemmel bir ortamda yetişmiştir. Sadece Azerbaycan’ın değil Rus ve Batı dünyasının da belli başlı eserlerini incelemiş, okumuş; geniş bilgi ve derin kültürü onun insan problemleri üzerinde yoğunlaşmasını sağlamıştır.Dede Korkut hakkında senaryo yazmış ayrıca Dede Korkut Dünyası adlı incelemesiyle, konuya tamamen yeni bir gözle bakmış, Dede Korkut araştırmaları üzerindeki Sovyet yasak ve korkusunun dağılmasına sebep olmuştur.

XX. yüzyıl Azeri edebiyatında Nadanlıġ (1894), Dilin Belası (1895), Şamdan Bey (1899), Nadir Şah(1899) gibi dram eserleri olan yazar, Neriman Nerimanov'dur.

Öğrenciliğinden itibaren tiyatroya ilgi duyan Celil Memmedġuluzade Rus edebiyatını çok iyi biliyordu. Çay Destgâhı (alegorik dram, 1889), Kişmiş Oyunu (komedi, 1892), Ölüler (dram 1909), Anamın Kitabı (dram, 1919), Kâmança (dram, 1920), Danabaş Kendinin Mektebi (komedi, 1921), Lâl (senaryo, 1921), Deli Yığınçağı (komedi, 1926) gibi eserleri vardır.