ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

“Azerî Türkçesi” ve “Azerî edebiyatı” kavramlarını bilim alanında ilk defa Fuat Köprülü kullanmıştır.

Asrın başlarında bu bölgedeki edebiyatta en çok rağbet gören nazım şekli gazeldir.

Geçen asırlarda olduğu gibi bu devirde de Güney Azerbaycan edebiyatında göze çarpan en belirgin özelliklerden biri de hemen her şairin kendi ana dili yanında Farsçayı da kullanmasıdır. Hatta ana dilinden daha çok Farsça şiirler yazan Azerbaycan şairlerinin sayısı da az değildir. Bu anlamda iki dillilik, Güney Azerbaycan edebiyatının karakteristik bir özelliğidir, denilebilir.

Şiirlerinde ince bir ruh, seçkin bir güzellik duygusu, coşkun sevgi tezahürleri görülen Séyyid Ebulġasım Nebatî (1812-1873), çağının en büyük şairlerinden biridir. Kendisi “seyyid” ve tarikat şeyhidir.

Mirze Méhdi Şükûhî

Azerbaycan’da fikrî, edebî oluşumun, gelişmelerin içinde bulunan ve ona yön veren ilk aydınlardan birisi şüphe yok ki Abbasġuluağa Bakıhanov Ġüdsî (1774-1846)’dir.

Geraylı: Azerbaycan halk şiirinde sekiz heceli koşmaya verilen isim.

Séyit Azim Şirvanî (1835-1888) (Azerî Türkçesinde “Séyid Ezim”), XIX. yüzyılın en büyük şairidir. Lirik şiirleri, etkili satirik manzumeleriyle şöhret kazanmıştır.

1875’te Bakû’da yayımlanan Rusya Türklerinin ilk Türk gazetesinin adı Ekinçi’dir.

Necef Bey, 1896’da ilk trajedi (facia) olan Müsibet-i Feħreddin’i yazdı.

En basit şekilde Azerbaycan, Güney Kafkasya’dan Irak’ın içlerine, doğu ve güney doğu Anadolu’dan İran’ın içlerine kadar uzanan, kuzey doğu kesiminin bir kısmı Hazar denizi ile sınırlanan bölge olarak tanımlanabilir. Azerbaycan coğrafyası Rusların Kafkasya’yı işgali sebebiyle 1813’de Kuzey ve Güney olarak ikiye parçalanmıştır. Zamanında Rus yönetiminde kalan ve günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’ni oluşturan Kuzey Azerbaycan, nüfus ve arazi olarak daha küçük, İran yönetiminde kalan Güney Azerbaycan ise nüfus ve arazi itibarıyla daha büyüktür.

1747'de Nadir Şah'ın ölümünden sonra İran'da ortaya çıkan kargaşa ortamı ve yö- netimin zayıflamasından yararlanan Kuzey Azerbaycan "bey"leri küçük devletler (Han-lıklar) kurmuşlardı. 1801'de Gürcistan'a yerleşen Ruslar 1804'ten itibaren bu Azerbaycan "Hanlık"larını ortadan kaldırdılar ve İran topraklarına girdiler. 1813'te Çarlık Rusya ve İran arasında imzalanan Gülistan Anlaşması ile Azerbaycan toprakları Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye bölündü. Böylece Rus istilasının Azerbaycan tarihindeki en önemli ve kalıcı sonucu ortaya çıktı. Azerbaycan'ın nüfus ve toprak bakımından en büyük hissesi İran'da kalmıştı.

Asrın başlarında bu bölgedeki edebiyatta en çok rağbet gören nazım şekli gazeldir. Bu devrin gazellerinde, geleneksel şiir anlayışı ve konuları yanında, gittikçe daha belirgin bir hâl almaya başlayan gerçek insanî duyguların, kişisel duygu ve düşüncelerin, hayata gerçekçi bir şekilde bakışın ifade edildiği görülür.

Modern Azerbaycan edebiyatının öncüleri daha çok Rus hizmetine girmiş olan me- murlar, askerler, aydınlar arasından çıktı. Azerbaycan’da fikrî, edebî oluşumun, gelişmelerin içinde bulunan ve ona yön veren ilk aydınlardan birisi şüphe yok ki Abbasġuluağa Bakıhanov Ġüdsî (1774-1846)’dir.

Mirze Şefi Tiflis’te Rus, Gürcü, Ermeni ve hatta bazı Batı Avrupalı aydınların da içinde bulunduğu geniş bir çevreyle ilişki kurar. Özellikle 1844’te oluşturduğu ve başkanlığını yaptığı “Divan-ı Hikmet” adlı şiir ve sohbet meclislerinde hayatının en verimli dönemini yaşar.

Geraylı: Azerbaycan halk şiirinde sekiz heceli koşmaya verilen isimdir. Gazellerindeki dil, bir az daha ağır olmasına rağmen, koşma ve geraylıları, sade ve çok akıcı bir halk diliyle söylenmiştir.

Ġasımbey Zâkir, Azerî şiirinde Vâkıf ve Vidadî ile başlayan realizm çığırının, mahallîleşme cereyanının XIX. yüzyıldaki en önemli temsilcisidir. Sözlü edebiyattaki “âşık tarzı şiir”den başarıyla yararlanmıştır.

Séyit Azim Şirvanî (1835-1888) (Azerî Türkçesinde “Séyid Ezim”), XIX. yüzyılın en büyük şairidir. Lirik şiirleri, etkili satirik manzumeleriyle şöhret kazanmıştır. Şiirlerinde “Séyyid/Séyid” mahlasını kullandı. 1856’da tahsilini tamamlamak maksadıyla Irak’a gitti, Necef, Bağdad ve Şam’da medreselerde tahsilini tamamladıktan sonra memleketine döndü. Bir din adamı olarak çalışmadı; mektep açıp öğretmenlik yapmaya başladı

Modern Azerbaycan edebiyatı, 1850’lerden sonra Mirze Feteli Aħundzade’nin şahsında en büyük temsilcisini bulur. Aħundzade, tiyatro yazarı, şair, edebiyat teorisyeni, mütefekkir ve reformisttir.

Elsine-i Selase, Türkçe, Arapça ve Farsça için kullanılan klişeleşmiş bir tabirdir. Modern Azerbaycan edebiyatının temsilcisi Aħundzade, Anadolu Türkleriyle Azerbaycan Türklerinin aynı soydan geldiğini bilmez gibi görünür veya bu hususa hiç önem vermez. Ömrünü “Elsine-i Selase” mütercimi, tercümanı olarak geçiren bir kimsenin bu hususu bilmemesi imkânsızdır. Bir başka deyişle “ümmet” anlayışından kopmadığından “milliyet”e önem vermediği düşünülebilir.