ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I

1910’lı yıllardan itibaren Hüseyin Cahit Yalçın, Celal Nuri İleri, Abdullah Cevdet, Kılıçzade Hakkı gibi Türk aydınları açık açık Latin harflerini kabul etmenin gerektiğini öne sürdüler.

Bazı Türk aydınları da misyonerlerin etkisinde kalarak ve eğitimde kolaylık sağlaya- cağına inanarak Kiril alfabesini kullanmaya başladılar. Kazaklardan Ibıray Altinsarin 1879’da “Kirgizkaya Ħrestomatiya” adlı okuma kitabını Kiril alfabesiyle yazıp bastırdı.

Ahmet Cevdet Paşa (1854’te) ve Şemsettin Sami, Arap harf- lerine bazı işaretler (hareke benzeri) ilave ederek, kelimelerin doğru okunmasına önemli ölçüde katkıda bulundular.

1879’da Tiflis’te Mehemmedağa Şahtaħtlı, Rusça ve Azerbaycan Türkçesiyle “Tekmil- leştirilmiş Müselman Elifbası” ve 1902’de de “Savtî Şark Elifbası” adlı kitaplarını bastırır.

Ahmet Baytursunoğlu 1912’de “Okuv Kuralı” adlı alfabe-okuma kitabında Arap alfabesi- ni, Kazakçanın ses özelliklerini tamamıyla yansıtacak şekilde fonetikleştirir ve bu alfabe geniş kabul görür.

Türk dilini yazmak için tarih boyunca birçok alfabe kullanıldığı bilinse de bunlar arasında şimdiye kadar en uzun ömürlü olanı ve bazı yörelerde hâlen kullanılan Arap alfabesidir.

M. F. Aħundzade 1863’te İstanbul’a gelip Arap harflerini kendi yapısı içinde ıslaha da- yanan projesini Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’ye sundu; fakat, bu tasarı, baskı işlerindeki problemleri halletmediği gerekçesiyle kabul edilmedi.

19. yüzyılda, bazı Türk aydınları misyonerlerin etkisinde kalarak ve eğitimde kolaylık sağlayacağına inanarak Kiril alfabesini kullanmaya başladılar. Kazaklardan Ibıray Altinsarin 1879’da “Kirgizkaya Ħrestomatiya” adlı okuma kitabını Kiril alfabesiyle yazıp bastırdı. Kulayev, Mirza Kazım Bey, V. Radloff, İlminski (hem misyoner, hem de bilim adamıdır) gibi Rusya'daki bazı bilim adamları da çeşitli konulardaki eserlerini (bazen Arap alfabesini de kullanmalarına rağmen) esasen Kiril alfabesiyle yayımlayarak, bu alfabenin yaygınlaşmasına katkıda bulunsalar da Arap alfabesi, Çarlık Rusyası’ndaki Türk boyları arasında 1920’li yılların sonlarına kadar millî alfabe olarak kullanıldı.

Mirze Feteli Aħundzade 1863’te İstanbul’a gelip Arap harflerini kendi yapısı içinde ıslaha dayanan projesini Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’ye sundu; fakat, bu tasarı, baskı işlerindeki problemleri halletmediği gerekçesiyle kabul edilmedi.

1879’da Tiflis’te Mehemmedağa Şahtaħtlı, Rusça ve Azerbaycan Türkçesiyle “Tekmilleştirilmiş Müselman Elifbası” ve 1902’de de “Savtî Şark Elifbası” adlı kitaplarını bastırır.

Mehemmedağa Şahtaħtlı, 1903 yılında yayımladığı Şark-i Rus gazetesinde de Arap alfabesi tasarısını halka tanıtmaya başlar.

Kırım Tatarları günümüzde de yaygın olarak Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.

Ё ё harfi Türkmen Kiril alfabesinde olmasına karşın Türkmen Latin alfabesinde yoktur.

Ц ц harfi Özbek Kiril alfabesinde vardır ama Özbek Latin alfabesinde yoktur.

Х х harfi Kırım Tatar Kiril alfabesinde olmasına karşın Kırım Tatar Latin alfabesinde yoktur.

Azerî Kiril alfabesindeki “A”, “O”, “E” harflerinin fonetik değeri ile Özbek alfabesinde kullanılan aynı harflerin fonetik karşılığı bir değildi. Böylece konuşarak birbirini anlayan Türk boyları, birbirinin yazılarını okuyamaz hâle geldi.

Kiril alfabesine geçilirken Özbekçeyi çevreleyen Türkmence, Kazakça ve Kırgızcada tamamen fonetik bir imla kullanılarak klasik yazı dili ve fonolojik anlayışa dayanan eski alfabe birliği, tam olarak ortadan kaldırılmıştır.

Ahmet Cevdet Paşa (1854’te) ve Şemsettin Sami, Arap harf- lerine bazı işaretler (hareke benzeri) ilave ederek, kelimelerin doğru okunmasına önemli ölçüde katkıda bulundular. Osmanlı aydınları, harflerin şekillerini (başta ortada, sonda) standartlaştırıp dizgi işlerini biraz kolaylaştırsalar da onların bu çabaları dizgi için harca- nan zamanı ve masrafı pek fazla azaltmadı.

Rusya’da Kazan’ın düşmesiyle (1552) başlayan Hristiyanlaştırma hareketlerinde mis- yonerler, XVIII. yy.ın ortalarından itibaren  Müslüman olan veya olmayan çeşitli Türk boylarının dillerinde Kiril alfabesini kullanmalarının nedeni dinî metinleri yazmak ve bastırmak içindir.

Arap harflerinin aslî biçimlerini koruyarak onları Latin harfleri gibi tek tek yazmayı ve metinleri bu şekilde basmayı teklif eden isim Mirza Melküm Han'dır.