ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 18

Kırım’ın sözlü edebiyatı, bir yandan Kıpçak Bozkırı üzerinden Türkistan’a bağlı, diğer yandan Karadeniz üzerinden Rumeli ve Anadoluyla temas hâlindedir. Kırım’daki bazı kahramanlık destanları (Koplandı Batır, Ertargın, Edige, Çora Batır vd.) ve aşk destanları (Kozu Kurpeç ve Bayan Sulu, Nar Kamış, Boz Yiğit) aralarındaki varyant farklılıklarıyla birlikte İdil-Ural ve Kazak bozkırıyla ortaktır. Köroğlu, Battal Gazi, Kesikbaş gibi hikâyeler ise Anadolu’dan Kırım’a geçmiştir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Kırımlı birçok araştırmacı edebiyat tarihlerinin dönemlerinden sözederken İsmail Gaspıralı’nın ve başta Tercüman olmak üzere onun eserlerinin, bu konuda yaptığı hizmetleri göz önünde bulundurarak XIX. asrın sonlarıyla XX. asrın başlarını Tercüman Dönemi Kırım Tatar Edebiyatı” olarak adlandırırlar. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Malûmudur ki Rusiyye dövleti içerisünde olan milletler meselen Ermeni, Polak, Latış Yahudi ve gayriler çoħdan berü kendü lisanlarında gazeteler ve edebiyata dair gayri şeyler peyda etmişlerdir. İki-üç milyondan ibaret olan Rusiyye Tatarları edebiyatsız ve daħi bir gazetasız oldukları çoħ taaccüptür. Gazeta milletin lisanıdır. Gazetler millete muhafız olabilirler. Ticaret ve her cins ıslahat sırasında (cergesinde) yol gösterici olabilirler. Milletin âķiline (aklına) ve fikrine ziya olabilirler. Kısası (yani gödek söz) gazetesiz ve kitapsız millet sağır (kâr) ve dilsiz adama benzer. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Gaspıralı Bahçesaray’da matbaasını kurduktan sonra deneme mahiyetinde, taşbasma olarak Tonguç’u yayımlar (1881). Baskı çok kötüdür, metin iyi okunmamaktadır. Bu sebeple Tonguç’u Tiflis’te Ziya Matbaası’nda yeniden bastırır (1881). Tonguç, İsmail Bey’in birbiri ardından yayımladığı küçük “süreli yayınların” ilkidir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Gaspıralı, medrese ve mekteplerde eğitimin ıslah edilmesini, modernleşmenin ilk basamağı olarak görüyordu. Onun alfabe ve ilk okuma kitabı olarak yazdığı Hoca-i Sıbyan (1884) oldukça fazla ilgi görmüş onlarca kere basılmış bütün Rusya Müslümanları arasında kullanılmıştır.

Gaspıralı bu yeni medeniyeti ancak Müslümanların kurabileceği kaatindedir; çünkü bu iş için onlardan daha fazla “serveti” olan bir millet yoktur. Bu “sermaye” ise esas hükmü “hakkaniyet” olan Kuran’dır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

1880’li yıllarda Rusya Türkleri, uzun yıllar Rus misyonerlerinin sert hücumlarına maruz kaldıklarından doğrudan doğruya yapılan tenkitlerden rahatsız olabilirdi, halbuki onlar eskiden beri “eğlendirerek terbiye eden, ders veren hikâye tarzına” alışık idiler. Hele bu “terbiye eden, ders veren” hikâyeler, derviş veya bir mollanın ağzından anlatılıyorsa, onlardaki acı hakikatlere, eleştirilere daha kolay katlanabilir ve değer verebilirlerdi. Aynı zamanda alışık oldukları bu tarz hikâyeler, dönemin ihtiyaçlara cevap verebilecek bir mektep ve eğitimden yoksun olan Müslümanlar arasında cehaleti gidermede, arzu edilen zihniyet değişikliğini yapmada önemli bir rol oynayabilirlerdi. Bu sebeplerle İsmail Gaspıralı düşüncelerini geniş halk yığınları arasında daha anlaşılır bir hâle getirmek için modern bir hikâye anlatma tarzı olan romanı bilinçli olarak seçmişti. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Rusya’da Tatar Türkçesiyle basılan ilk alfabe kitabı olan “Tatar Tili Elfbası”nın yazarı Said Halfin’dir. Halfin, Kazan’da tercümanlık, mütercimlik ve Tatar dili öğretmenliği yapmıştır. Doğru cevap A’dır.

Mirza Kazım Bey'in Osmanlı, Azeri ve Çağatay yazı dillerini Tatar Türkçesi ile karşılaştırmalı bir şekilde incelediği eseri Umumi Türk-Tatar Dili Grameri'dir. Doğru cevap D’dir.

Kayyum Nasiri’nin Lehçe-i Tatari adlı sözlüğü hazırlarken örnek aldığı Lehçe-i Osmani, Ahmet Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. Doğru cevap C’dir.

Rusya Türkleri arasında modern edebiyatın ortaya çıkışı, aynı zamanda ortak bir edebi cereyan olarak görülmelidir. Nitekim Rus askeri okulunda öğrenci olmasına rağmen Tercüman okuyucuları arasında bulunan ve İsmail Bey’in yolundan giderek Tatarların ilk romanı Hüsameddin Molla’yı yazan Musa Akyiğit, bunun en güzel örneklerindendir. Aynı şekilde, Sadri Maksudi, Rızaeddin Fahreddin ve Fatih Kerimi’yi de bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Doğru cevap E’dir.

Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar adlı eserini yayımlayarak Avrupa medeniyetinin, Müslümanların ilmi araştırmalarından yapılan tercümeler sayesinde geliştiği, yükseldiği ve başarılarını da Müslümanlara borçlu olduğu fikrini savunan yazar Musa Akyiğit’tir. Doğru cevap A’dır.

Ulûf Yaki Güzel Kız Hatice, konusu itibarıyla realist bakış açısıyla yazılmış bir cinayet romanıdır. Bu romanın karakterlerinden biri olan Musa Salihov, Kazan zenginlerinden birinin oğlu olan üniversite mezunu, ticaretle uğraşan bir gençtir.  Doğru cevap D’dir.

1908-1918 yılları arasında Rusya Türklerinin en önemli fikri, edebi, pedagojik süreli yayınlarından  biri olan  ve R. Fahreddin tarafından çıkarılan ve yönetilen dergi Şura’dır. Doğru cevap A’dır.

Cedit hareketiyle başlayan modernleşme süreci içinde, tiyatro eserleri de aşağı yukarı modern hikaye ve romanla aynı dönemde ortaya çıkmıştır. Bilinen ilk tiyatro eseri ise Abdurrahman İlyasi’nin Biçare Kız (1887) adlı eseridir. Doğru cevap D’dir.

Abdullah Tukay sadece modern Tatar edebiyatının ilk büyük şairi değil, genel olarak Tatar şiirinin en büyük temsilcilerinden biri olarak kabul edilirken, diğer şıklarda verilen isimler  Tatar tiyatrosunda önemli eserlere imza atmışlardır. Doğru cevap B’dir.

Dili Türkiye Türkçesi’ne yakın olan ve Gaspıralı’nın dil anlayışını temsil eden süreli yayın Vakit’tir. 1908-1918 yılları arasında çıkarılmış olan yayının sahipleri Şakir ve Zakir Remiyev kardeşler; baş yazarı ise Fatih Kerimi’dir. Tatarların en ciddi, etkili ve önemli gazetelerindendir. Önce haftada 3 kere, 1913’ten sonra ise günlük çıkmıştır. Doğru cevap C’dir.

İsmail Bey, bu eserinde zengin bir tüccar çocuğu olan ve medresede iyi bir öğrenim gören Taşkentli Molla Abbas’ın gözüyle, daha doğrusu Müslüman bir Türk'ün gözüyle Avrupa ve özellikle Fransa’yı anlatır. İsmail Bey, Frengistan Mektupları ve Darürrahat Müslümanları’nda Avrupa (özellikle Fransa)’yı, o dönemde Batı kültürünü en az tanıyan Türkistan’la karşılaştırarak, bu iki zıt kutbun (Fransa-Türkistan), ne kadar farklı olduğunu anlatma imkânı bulur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Darürrahat adlı eserinin konusu söyledir: Molla Abbas Paris’te tanıdığı yaşlı bir Arap olan Şeyh Celal’in tavsiyesi üzerine Endülüs Müslümanlarından kalmış eserleri görmek üzere İspanya’ya gider. Eserin baş kısmında Endülüs Müslümanlarının tarihî ve medeniyeti hakkında bir hayli geniş malûmat verilir. Daha sonra ise Endülüste güya gizli bir vadide (“Darürrahat” ülkesi) yaşayan “Avrupalılardan çok daha ileri bilgi ve yüksek medeniyete sahip Müslümanların hayatı, medeniyeti Molla Abbas’ın gözlemleriyle anlatılır. Bu ütopik romanda İsmail Gaspıralı’nın idealize ettiği bir Müslüman toplum görülür.“Darürrahat Müslümanları”nın bakış açısıyla Avrupa ve Doğu (özellikle Türkistan) âlemi çok açık ve sert bir şekilde tenkit edilir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Eserin kahramanı Danyal Bey, Kırım’lı soylu bir gençtir. Hukuk öğrenimi görüp memleketine döndükten sonra kendi toplumunu kalkındırmak için halk arasında dolaşıp çözüm yolları aramaya başlar. E seçeneğinde verilen bilgi yanlıştır. Seçenekte aktarılan konu Arslan Kız adlı esere aittir. Doğru yanıt E seçeneğidir.