ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 11

Seyit Abdulla Özenbaşlı 1901’de Kırım Tatarlarının ilk tiyatro eseri olan Olacağa Çare Olmaz adlı tiyatro eserini yazar ve aynı yıl bu eser sahnelenir (Kırımlı 1996: 63).

Yazarın Fa[hişe] (1924), Alim (1924), Nenkecan Ħanım (1926), Motor, Ayınıklar, Azat Halk (1930), Şa[h]ingeray (1929) Düşman (1933) gibi tiyatro eserleri Sovyet döneminin temel eserlerini teşkil eder.

"Mollalar Proyekti" Hüseyin Şamil Toktargazi'ye ait bir eserdir.

“1957’de Kırım Türkçesiyle otuz Kırımlı müellifin hikâyeleri, denemeleri ve şiirlerden oluşan Ba[h]ar Ezgileri yayımlanır. Bu eser 1941’den sonra Kırım Türkçesiyle yayımlanan ilk eserdir” (Kerim-Şevket 1991: 35).

A şıkkı dışındakiler aşk destanıdır.

A şıkkı dışındakiler kahramanlık destanıdır.

Gaspıralı Bahçesaray’da matbaasını kurduktan sonra deneme mahiyetinde, taşbasma olarak Tonguç’u yayımlar (1881). Baskı çok kötüdür, metin iyi okunmamaktadır. Bu sebeple Tonguç’u Tiflis’te Ziya Matbaası’nda yeniden bastırır (1881). Tonguç, İsmail Bey’in birbiri ardından yayımladığı küçük “süreli yayınların” ilkidir.

Matbaasını kurduktan sonra gazete çıkartma izni alabilmek için İsmail Bey, birkaç yıl uğraşır, dört kere Petersburg’a gidip gelir. Sonunda izin alarak 10 Nisan [22 Nisan] 1883’de, Bahçesaray’da Tercüman adını verdiği gazetesinin ilk sayısını yayımlamayı başarır. Ruslar aynı yıl Kırım’ı ele geçirmelerinin 100. yılını kutlamaktadırlar.

Arslan Kız, Tercüman’da 1893-1894 yıllarında yayımlanır. 1895’te tekrar tefrika edilir. Eserin konusu, Doğu Türkistan’ın Kaşgar bölgesindeki Üçturfan şehrinin Çinliler ve Kalmuklar tarafından kuşatılması, halkın Kaşgar’dan yardım beklemesidir

Frengistan Mektupları’nda Taşkentli Molla Abbas’ın ülkesinden ayrılıp Fransa’ya kadar gelmesi ve Avrupa’da özellikle Paris’teki gözlemleri anlatılır. Daha sonraki tefrikalarda Mola Abbas’ın İspanya seyahatine çıkması, burada başından geçenler hikâye edilir.

Gün Doğdu, “Kart Ağay” takma adıyla 1905 ve 1906’da olmak üzere Tercüman’da iki kere tefrika edilir. Eserin kahramanı Danyal Bey, Kırım’lı soylu bir gençtir.

İsmail Bey’in 1885’te İstanbul’da bastırdığı bu eser, Avrupa medeniyeti ve sosyalizmin mahiyeti hakkında bir eleştiridir.

Müteveffa “Vefat etmiş kimse” anlamında olup, gayr-i Müslimler için saygı amacıyla kullanılır.

Lehce-i Osmanî, Ahmet Vefik Paşa (1823-1891)’nın iki kısım hâlinde hazırladığı sözlüktür. İlk baskısı 1876’da sadece birinci kısmı ihtiva edecek şekilde bastırılmış, 1890’daki ikinci baskıda Arapça ve Farsça kısım da eklenmiştir. Birinci kısmında Türkçe ve Türkçe’ye Arapça ve Farsça’nın dışında girmiş kelimeler, ikinci kısımda ise Arapça ve Farsça sözler bulunmaktadır.

Said Halfin [Halfeoğlu] (1732-1785). Kazan’da tercümanlık, mütercimlik ve 1785- 1800 yıllarında Kazan I. Er Balalar Gimnaziyası'nda Tatar dili öğretmenliği yaptı. Rusya’da Tatar Türkçesiyle basılan ilk alfabe kitabı “Tatar Tili Elfbası”nın da yazarıdır.

Muhammed Gali Mahmudov: 1850-1855 yılları arasında hem metodik hem de pedagojik bakımdan başarılı bulunan “Pratik Tatar Dili Kılavuzu” adlı ders kitabını yazdı, eser 1856’da basıldı.

Hrestomatiya: Öğretimde kullanmak amacıyla hazırlanan, çeşitli metinlerden oluşan bir nevi antoloji, okuma kitabı.

Maarif hareketi: Tatarlar arasında “Meġ’rifetçilik” denilir. Rusya Türkleri arasında aydınlanma hareketi ve bunların temsilcileri için kullanılan tabirdir.

II. Katerina döneminde Müslümanlara yönelik siyasette bir yumuşama olur. “Dinî Hoşgörü Kararnamesi” çıkartılır, Tatarlara Rusya içleriyle ticaret yapma imkânı sağlanır, onların yeniden cami ve medrese açmalarına verilir, 1789’da Ufa’da Rusya Müslümanları Müftülüğü (diğer adı Orenburg İdare-i Ruhaniyesi) kurulur.

Rusya’daki “Panslavizm”, Avrupa’daki uluslaşma hareketlerinden etkilenen İsmail Gaspırlı, bütün Rusya “Müslümanlarının” (Türklerinin) içinde bulunduğu kötü durumdan nasıl kurtulacağı konusunda düşünmüş taşınmış yekpare bir projeyi uygulamaya koymuştur: O, 1883’te Bahçesaray’da yayımladığı Tercüman gazetesiyle, 1884’te fonetik metot (Usul-i Savtî)’la başlattığı “Usul-i Cedid” eğitim-öğretim hareketiyle ve 1887’de Tercüman gazetesinde Molla Abbas Fransevi imzasıyla yazmaya başladığı roman ve hikayeleriyle bu genel projesini, Rusya Türklerinin dikkatine sunmuş bulunuyordu.

İsmail Gaspıralı, bu işe öncülük etmek amacıyla Molla Abbas Fransevî imzasıyla Tercüman’da tefrika edilen Frengistan Mektupları (1887, kitap hâlinde; 1891), Darürrahat Müslümanları (1891, kitap; 1906), Sudan Mektupları (1889), Kadınlar Ülkesi (1890), Arslan Kız (1893), Gün Doğdu (Kart Ağay imzasıyla 1905-1906) gibi eserlerini yazdı.

“Pratik Tatar Dili Kılavuzu” Muhammed Gali Mahmudov'a ait bir eserdir.