ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 9

Ebilmenih Kargalı (1782-1833) Buhara’da tahsilini tamamladıktan sonra, 1816 yılında Buhara emirinin Türkiye’ye gönderdiği elçilik heyetinde görev alır. İstanbul’dan Hacca giderek memleketi Kargalı’ya döner. “Terceme-i Hacı Ebilmeniħ” adlı eserinde bir kısmını Hac ziyaretinde yazdığı tahmin edilen münacat, kasideler, manzum hikâyeler bulunur. Bu eserde kendisi hakkında da bilgiler verir.

Dünyanın çeşitli yörelerinde yaşayan Türk soyundan insanların oluşturduğu düşünülen topluluğa “Türk dünyası” denir. Türk dünyasının nüfusu 2011’de yaklaşık olarak 180-200 milyon civarındadır.

Türk boyları, dünyadaki coğrafî dağılımlarına göre -Hazar denizi merkez alındığında- basit bir şekilde Güneybatı Türklüğü, Kuzeybatı-Kuzeydoğu Türklüğü ve Doğu Türklüğü olmak üzere üç büyük gurupta toplanabilir. Sözü edilen bu coğrafî bölgelere hâkim olan ve bu arazilerde silinmez izler bırakan üç büyük Türk boyundan söz edilebilir: Güneybatı Türklüğünü Oğuzlar, Kuzeybatı-Kuzeydoğu Türklüğünü Kıpçaklar, Doğu Türklüğünü de Karluklar oluşturur, diyebiliriz.

Safevîlerin ilk dönemlerinde Türk diline, devlet dili ve edebî dil olarak önem verilse de, daha sonra resmî dil olarak Selçuklularda olduğu gibi Farsça
tercih edildi.

1991’deki yeni bağımsızlık döneminden sonra Azerbaycan’ın önderi Haydar
Aliyev’in “Biz bir millet iki devletiz!” demiştir.

1883’te Bahçesaray’da yayımlanmaya başlanan Tercüman gazetesi.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Azerbaycan Türklerinden Mirza Fethali Ahundzade eğitimde ve matbaacılıkta ortaya çıkan problemleri halletmek için 1857’de bir alfabe tasarısı hazırlamıştır.

Rusya Türkleri’nin ilk gazetesi olan Ekinçi’yi Azerbaycan Türklerinden Hasan Bey Melikzade Zerdabî, uzun uğraşlardan sonra 1875-1877 yılları arasında Bakû’da çıkarmıştır.

Türklerin büyük çoğunluğu 9-10. Yüzyıldan itibaren Müslüman olmuşsa da, diğer dinlere tâbi olanlar da vardır. Günümüzde, nüfusları az da olsa, eski inançlarını şöyle böyle devam ettiren Altay dağları yöresinde Tuva (Tuba), Hakas, Altay Kişi gibi küçük topluluklar vardır. Doğu Avrupa’da Hristiyan Gagavuzlar, Çin’de Budist Sarı Uygurlar, Kırım’dan Baltık ülkelerine kadar dağılmış, sayıları günümüzde epeyce azalmış Musevî Karaylar bunlar arasında sayılabilir. Tatarlar topluluklardan biri değildir. Doğru yanıt D’dir.

Türk boyları, dünyadaki coğrafî dağılımlarına göre basit bir şekilde Güneybatı Türklüğü, Kuzeybatı-Kuzeydoğu Türklüğü ve Doğu Türklüğü olmak üzere üç büyük grupta toplanabilir. Bu değerlendirme yapılırken Hazar Denizi merkez alınmaktadır. Doğru yanıt B’dir.

Osmanlıların Avrupa’dan çekilme sürecinde birçok Türk topluluğu özellikle XIX-XX. Yüzyıllar içerisinde değişik tarihlerde devletin sınırları dışında kalmıştır. Bu topluluklar içinde Moldavya’daki Gagavuzları ayrıca olarak ele almak gerekir. Çünkü dinleri itibarıyla (Ortodoks-Hristiyan) Osmanlı kültürünün belli ölçüde dışında kalmışlar, Oğuz nitelikleri taşımasına rağmen farklı bir dil ve alfabe kullanmışlardır. Yine de dil bakımından en yakın oldukları topluluk Türkiye Türkleridir. Doğru yanıt A’dır.

Irak’ta günümüzde “Irak Türkmenlerinin Edebiyatı” olarak adlandırılan edebiyatı Osmanlı edebiyatının bir kolu ve devamı olarak kabul etmek gerekir. I. Dünya savaşı sonlarına kadar bu bölgedeki Türkler tamamen Osmanlı yazılı edebiyatına dahil idiler. Kullandıkları yazı veya edebiyat dili Osmanlı Türkçesi idi. Doğru yanıt D’dir.

Eski Anadolu Türkçesi olarak tanımlanan dil sadece Anadolu’da kullanılmıyordu. Bu yazı dili o zaman Kafkasya, Azerbaycan, İran ve hatta Horasan’a kadar uzanıyordu. Günümüzde Özbekistan’ın başkenti ve Orta Asya’nın nüfus bakımından en büyük şehirlerinden biri olan Taşkent, bu bölgelerden biri değildir. Doğru yanıt A’dır.

XIX. yüzyılın sonlarında, Modern Azerî edebiyatının oluşumunda ve gelişmesinde büyük rol oynayan, cemiyette ve din anlayışında yenileşmeyi, ıslahatı arzu eden ve bu yolda özellikle eğitim alanında çalışmalar yapan, eğitici fikrî, edebî, ilmî eserler yazan, aynı ideallerle gazetecilik yapan aydınlara Azerbaycan Türkçesinde aydınlanma çağı münevverleri manasına “maarifçiler” denilmektedir. Doğru yanıt B'dir.

İsmail Gaspıralı’nın, Rus hükümetinden kendi vatandaşları olan Müslümanları-Tatarları asimile etme siyasetinden vazgeçmesini, zaten isteseler de bunu tam olarak yapamayacaklarını ileri sürdüğü “Rusya Müslümanları” isimli eseri, dönemdeki ağır sansür göz önünde tutularak 1881 yılında Rusça yazılmıştır. Doğru yanıt E’dir.

Gaspıralı, “Türklüğü” tek bir olusal kimlik olarak düşünüyor, Osmanlıları, Rusya, İran ve Çin’deki çeşitli Türk boylarını (Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Tatar, Uygur vs.) bu kimlik çatısı altında bir “millet” hâline getirmeye çalışıyordu. İdealindeki bu “Türklüğün” tek bir modern kültürü ve dolayısıyla da tek bir edebî dili ve yine tek bir “edebiyatı” olacaktı. Kendisi de Tercüman gazetesini bu tek dille; “sade İstanbul Türkçesi” ile çıkarmış, roman ve hikayelerini de bu dille yazarak örnek olmuştur. “Türklüğün” bir modern kültürde buluşmasını savunduğundan, B seçeneğindeki cümle Gaspıralı’nın görüşlerine uymamaktadır. Doğru yanıt B’dir.

İslam âleminde ilk matbaa 1727’de İstanbul’da kurulmuşsa da kitap basımının yaygınlık kazanması İstanbul ve Kahire’de (Bulak MatbaasıNda) 1820’li yıllardan sonradır. Daha sonra Kazan şehrinde 1830-40’lı yıllardan sonra Müslümanlar için dinî, ilmî, edebî kitaplar basılmaya başlar. XX. yüzyılın başlarında Petersburg, Orenburh, Tiflis ve Bakû gibi yerlerde de Arap harfli kitap basan matbaalar çoğalır. Doğru yanıt C’dir.

Rus başbakanı Vitte’nin emri üzerine Orenburg İdare-i Ruhaniyesi başkanı müftü Muhammedyar Sultanov, resmî nitelikte bir toplantı düzenledi İdil-Ural bölgesinden belli başlı din adamlarını davet etti. Kurultay sırasında bazı aydınlar, din adamları ve tüccarlar da müftüye isteklerini dilekçelerle bildirdiler. Kurultay 10-15 Nisan 1905 tarihlerinde Ufa’da toplandı. Bu kurultaya gönderilen teklifler arasında Rusların o zamana kadar Müslümanlara karşı uyguladığı sömürge siyaseti de dolaylı olarak ifşa ediliyordu: “…yurt dışında tahsil yapma yasağının kaldırılması, Kırgız, Kazak, Türkmen gibi Türk boylarının da İdil-Ural’da okumalarına engel olunmaması ve Tatarların o boylar arasında öğretmen veya imam olarak vazife görmelerinin engellenmemesi gibi maddeler de vardı. Bunun dışında Müslümanlara Rusya’nın her yerinde ticaretle uğraşmak, şirket kurmak, mülk edinmek bakımlarından Ruslarla eşit haklar sağlanması isteği” de yer alıyordu. Belirtildiği gibi yurt dışında tahsil yapma yasağının kaldırılması istendiğinden, E şıkkındaki ifade yanlıştır. Bu sebeple doğru yanıt E’dir.