ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 2

Sovyet döneminde tarihî konular, uzak ülkelerde cereyan eden hadiseler, ele alınmaya başladı. Aslında bu sansürlü dönemlerde sanatçıların sık sık baş vurdukları bir kaçış yolu idi. Y. V. Çemenzeminli’nin Ġızlar Bulağı, Ġan içinde; H. Cavid’in Siyavüş, Topal Téymur; C. Cabbarlı’nın Od Gelini, Nesreddin Şah; Abdulla Şaiġ’in Nüşabe; Semed Vurğun’un, Vaġif, Ġız Ġayası, Aslan Ġayası, Zencinin Arzuları gibi eserleri buna örnek olarak gösterilebilir.

Sovyet dönemi Azeri edebiyatı, savaştan sonraki sosyal problemlere, köy ve şehirlerdeki çalışma hayatına, emekçilerin maddî, manevî dünyasına yönelir. İ. Şıhlı’nın Ayrılan Yollar, Dağlar Seslenir gibi eserleri bu tip romanlara örnek olarak gösterilebilir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Anar, çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Çok iyi bir öğrenim görmüş, mükemmel bir ortamda yetişmiştir. Sadece Azerbaycan’ın değil Rus ve Batı dünyasının da belli başlı eserlerini incelemiş, okumuş; geniş bilgi ve derin kültürü onun insan problemleri üzerinde yoğunlaşmasını sağlamıştır. Eser Anar'a aittir.

Süleyman Rüstem devrimci bir şair olarak 1927’de "Elemden Neş’eye" adlı şiir kitabıyla ilk çıkışını yaptı. Kitabın adı da onun dünya görüşünü yansıtıyordu.

Kuzey Azerbaycanlı şairler “Cenup mevzuu”na sığınıp duygularını dile getirdiler. Böylece “Cenup mevzuu” zamanla “Sovyet ideolojisi”nin dışına taşan gerçek millî duyguların ve emellerin anlatıldığı bir vasıta oldu. Yakın tarihte görülen millî hareketlerle de bu ruh iyice belirgin bir hâle geldi.

Seyyid Mehemmed Hüséyn Şehriyar (1906/7-1988), sadece Azerbaycan’ın değil, yakın dönem Türk dünyasının en büyük şairlerindendir. Farsça ve Türkçe şiirleri vardır. En büyük özelliği şiirlerindeki eşsiz lirizmdir. Samimiyeti, şahsî duygu ve düşüncelerinin derinliği, hayal dünyasının genişliği ve renkliliğiyle ulaşılması zor bir zirveye erişmiştir. "Héydar Babaya Salam" adlı iki parçadan oluşan manzumesi, bütün Türk dünyasını ayağa kaldırmış, her yerden bu manzumelere nazireler yazılmıştır.

Bakû’da yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Cefer Cabbarlı, Bakû’da “Rus-Tatar” mektebinde okuduktan sonra üniversitenin Tiyatro ve Şarkiyat bölümlerine devam eder. Küçük yaşlarından itibaren şiirler yazmaya başlayan Cabbarlı, güzel hikâyeler yazarı olarak da bilinir. İlk dramı Vefalı Seriyye (1915)’dir. Bunu Solğun Çiçekler (1917) takip eder.

Kolhoz: Sovyetler Birliği’nde büyük kollektif çiftlik veya tarım işletmesi' dir.

1920’den önce Azerbaycan tiyatro hayatına atılmış yetenekli bir genç, Sovyet devrinin baskıcı, kontrolcü ve yönlendirici tavırlarına rağmen yaratıcılık sınırlarını zorlayarak başarılı eserler verdi. Bu genç Cefer Cabbarlı (1889-1934) idi. Bakû’da yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Cefer Cabbarlı, Bakû’da “Rus-Tatar” mektebinde okuduktan sonra üniversitenin Tiyatro ve Şarkiyat bölümlerine devam eder. Küçük yaşlarından itibaren şiirler yazmaya başlayan Cabbarlı, güzel hikâyeler yazarı olarak da bilinir. İlk dramı Vefalı Seriyye (1915)’dir. Bunu Solğun Çiçekler (1917) takip eder. Her iki eser de aile ve kadın problemleriyle alâkalıdır. Cabbarlı, bu ilk eserleriyle girdiği sosyal problemleri tartışma zemininden daha sonra da hiç ayrılmaz. Yaratıcılığının birinci devresini 1920’ye kadarki faaliyetleri oluşturur. Bu devrede Edirne’nin Fethi (1917), Trablus Muharibesi veya Ulduz (yazılışı; 1917, ilk baskısı; 1989), Bakı Muharibesi (kayıp), Nesreddin Şah (1916-1918) gibi tarihi dramlar yazsa da bu eserlerinde bir aşk hikâyesi, konunun merkezinde yer alır. “Bakı Muharibesi”nde, 1919’da Gence’de kurulan Millî Azerbaycan Cumhuriyeti’ nin Türk ordusunun da yardımıyla Bakû’yu Bolşeviklerden kurtarması anlatılır. Eser sahnelenmiş fakat, sonra metni kaybolmuştur.

II. Dünya Savaşı’nın işlendiği belli başlı piyesleri şöylece sıralayabiliriz: Sabit Rehman, Hücum Davam Édir; Süléyman Sani Aħundof, Çetin Dere, Ġayğı; M. Tehmasıb, Aslan Yatağı; R. Rıza, Vefa; Zéynal Ħelil, İntiġam.

Hüséyin Cavid'in İblis adlı eseri tamamen felsefi bir konu üzerine kurulmuştur.

XX. yüzyılın başlangıcı, Azerbaycan’da ve bütün Çarlık Rusyası’nda büyük hadiselerin cereyan ettiği bir dönemdir. Bakû, petrol sanayii sebebiyle süratli bir gelişme göstermiş, kısa zamanda Azerbaycan’ın kültür ve medeniyet merkezi hâline gelmiştir. Buna rağmen aynı zamanda kozmopolit bir şehirdir; Ruslar, Ermeniler, Tatarlar, İranlılar sanayi tesislerinde çalışmak, Batı Avrupalı şirketler ise ticaret yapmak için gelmişlerdi. Bakû’da bulunan büyük işçi kitlesi de şehrin hayatında kritik bir rol oynuyordu.

Sultan Mecid Ġenizade (1866-1937), Azerbaycan edebiyatının ilk realist romanlarından biri olan iki bölümlük Mektubât-ı Şéyda Bey Şirvanî (Muallimler İftiharı 1898, Gelinler Hamayili, 1900) ve ilk realist hikâyelerden kabul edilen Allah Ħovfu (1906) ile Ġurban Bayramı, Yaħud On Gün Riyazet (1907) gibi eserleriyle modern hikâye ve roman türünün gelişmesine hizmet etmiştir.

Cenup Mevzu’u: Azerbaycan edebiyatında önceleri Güney Azerbaycan’ın problemlerine ilgi göstermek şeklinde başlayan, daha sonra Azerbaycan’ın bütünlüğü gibi siyasî meseleleri de içine alan millî edebiyat anlayışı. Günümüzde başlı başına bir edebî cereyana dönüşmüş bulunmaktadır.

Anar, çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Çok iyi bir öğrenim görmüş, mükemmel bir ortamda yetişmiştir. Sadece Azerbaycan’ın değil Rus ve Batı dünyasının da belli başlı eserlerini incelemiş, okumuş; geniş bilgi ve derin kültürü onun insan problemleri üzerinde yoğunlaşmasını sağlamıştır. Anar, konularını ve kahramanlarını çağdaş Azerbaycan toplumundan almasına rağmen; bu sınırlar içerisinde kalmamış, millîden beşerî olana ulaşabilmiş; hem çağdaş Azerbaycan insanını hem de günümüz insanını anlatmayı, canlandırmayı, çok yönlü bir şekilde yansıtmayı başarabilmiştir. Tiyatro eserlerinin dışında hikâye, roman, senaryo ve deneme türünde eserleriyle, tenkidî makaleleriyle de tanınır. Ağ Liman, Béş Mertebeli Évin Altıncı Mertebesi gibi romanları, içinde bulunduğu kuşağın özellikle şehirlerde yaşayan entellektüel insanların ilişkilerini, çatışmalarını, psikolojik derinlikleriyle yansıtır. Dede Korkut hakkında senaryo yazmış ayrıca Dede Korkut Dünyası adlı incelemesiyle, konuya tamamen yeni bir gözle bakmış, Dede Korkut araştırmaları üzerindeki Sovyet yasak ve korkusunun dağılmasına sebep olmuştur. Babası Resul Rıza ve annesi Nigâr Refibeyli’yi birçok yönleriyle anlattığı eseri “Sizsiz” (Dünya Bir Penceredir, 1986) biyografik roman olarak nitelendirilebilir. Bu eserinde sadece annebasından söz etmez; aynı zamanda Sovyet döneminin geniş bir tasvir ve tenkidini yapar. Azerbaycan’ın geleceği hakkında fantastik düşüncelerini dile getirdiği Ağ Ġoç Ġara Ġoç (2003) ve 1991’den sonra Türkiye’ye gelen Azerbaycanlı bir bilim adamının hikâyesi çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye karşılaştırmasını yaptığı Sıra Selvilerde Bir Otel Odası (2008) adlı eserleriyle Türkiye okuyucularının da yeniden dikkatini çekmiştir.

1920’li yıllara, Sovyet devrine gelindiğinde Azerbaycan şiiri yenileşme yolunda bir hayli
yol almıştı. Özellikle Türkiye’deki yeni edebiyat anlayışının; Edebiyat-ı Cedide ve daha
sonra da Servet-i Fünun ve nihayet Millî Edebiyat cereyanına katılmış şairlerin eserleri,
1905’ten sonra Azerî şiirinin ilk hamleyi yapmasına büyük ölçüde etki etmiştir. O dönemde, model olma açısından, Rus şiiri daha arka planda rol oynamıştır. Azerbaycan şiiri 1905’ten sonra Mirze Eli Ekber Sâbir, Hüséyn Cavid, Ehmed Cavad, Abdulla Şaiġ, Mehemmed Hadi gibi büyük şairlerin elinde şekil ve dil itibariyle geniş imkânlara kavuşmuştu. Klasik şiirin geleneklerinden, taklide düşmeden, şuurlu bir şekilde yararlanılıyordu. Böylece 1920’li yıllara gelindiğinde Azerî şiiri modernleşmiş bulunuyordu.

1813’te Azerbaycan’ın siyasî olarak ikiye ayrılmasından sonra İran’a ve Rusya’ya bağlı bölgelerde ortaya çıkan farklı hayat tarzı, zamanla edebiyat hayatını da etkiler. Kuzeyde yenileşme, modernleşme başlamış buna bağlı olarak edebiyat anlayışı da değişmiş, gelişmiştir. Güneyde ise eski edebiyat anlayışı, halk edebiyatı, yüzyıllardan beri sürüp giden oluşumunu devam ettirmiş; daha yavaş bir şekilde değişmiştir. Halk edebiyatı aslında Güney Azerbaycan’ın en güçlü kültürel sahasıdır. Yakın Türk yurtları olan Kafkasya, Kuzey Azerbaycan, Türkiye ve Türkmenistan’da hayat tarzı XX. asrın başlarında süratle değişmeğe başladığı, bu yüzden halk edebiyatı mahsülleri de zayıflayıp yok olmağa yüz tuttuğu hâlde Güney Azerbaycan zengin sözlü kültürünü büyük ölçüde yakın tarihlere kadar, oldukça sağlam bir şekilde muhafaza edebilmiştir. İran’da Pehlevi sülalesinin 1924’ten itibaren Azerbaycan Türklerine uyguladığı faşizan baskı ve zulüm devrinde Güney Azerbaycan’da önemli bir derleme faaliyeti sürdürülememiş; birçok eser kaybolmağa başlamıştır.

Yakın zamanlara kadar olur olmaz konularda “poéma” (manzume, manzum hikâye) yazma alışkanlığı âdeta Azerî şiirinin onulmaz bir hastalığına dönüşmüş “sosyalist kahramanların” tekrar edile edile birbirinin benzeri hâline gelmiş hayat hikâyeleri Azerî şiirini doldurmuştu.

XIX. asrın sonlarında Neriman Nerimanov (1870-1925)’un tiyatro eserleri, konuları ve idealleriyle dikkati çeker. Asıl mesleği doktorluk olan N. Nerimanov, yazar ve siyaset adamı olarak Azerbaycan’ın tarihinde önemli rol oynar. Hikâye ve roman da yazan Nerimanov’un Nadanlıġ (1894), Dilin Belası (1895), Şamdan Bey (1899), Nadir Şah (1899) gibi dram eserleri vardır. Doğru cevap D'dir. 

Millet Dostları (1905), Ebdürrahim Bey Haġvérdili'nin (1870-1933) bir eseridir. Doğru cevap B'dir. 

1905 ihtilalinden sonra Azerbaycan kültürel hayatında büyük rol oynayan aydınlar arasında Üzéyir Hacıbeyli (1885-1948) özel bir yer tutar. Yazar, gazeteci ve bestekârdır. Bu üç mesleği de olağanüstü bir başarıyla sürdürmüş olması, onun üstün yeteneğinin kanıtıdır. Faaliyetleri ve eserlerinin çeşitliliğiyle dönemin en ilginç şahsiyetlerinden biridir. Léyli ve Mecnun (1908), Er ve Arvad (1909), O Olmasın Bu Olsun (diğer adıyla Meşedi İbad, 1909), Şéyħ Sen’an (1909), Rüstem ve Söhrab (1910), Arşın Mal Alan (1912-1913), Şah Abbas ve Ħurşidbanu (1912), Aslı ve Kerem (1912) gibi eserlerini kendisi yazıp besteleyerek Azerî sahnesinin ilk operalarını yaratır. Doğru cevap A'dır.