ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 16

Günümüzde Türk dünyasını oluşturan Türk boyları, siyasî, sosyal ve kültürel hayat bakımından bir hayli değişik şartlar altında varlıklarını sürdürmektedir. Bunlar arasında bağımsız devletlere sahip olanlar (Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan), başka milletlerin yönetimi altında bazı siyasî ve kültürel haklar elde etmiş olarak (Tataristan, Başkurdistan, Çuvaşistan, Yakutistan ve diğer yerlerde) yaşayanlar olduğu gibi sebebi ne olursa olsun, hiçbir siyasî, kültürel hakka sahip olmayanlar da (Suriye ve İran Türkleri gibi) vardır. Ayrıca nüfus olarak epeyce azalmış, kendi varlığını devam ettirmekte zorluk çeken, yok olmaya yüz tutmuş (Karaylar, Polonya Tatarları) bazı küçük Türk halkları da bulunmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Günümüzde, nüfusları az da olsa, eski inançlarını şöyle böyle devam ettiren Altay dağları yöresinde Tuva (Tuba), Hakas, Altay Kişi gibi küçük topluluklar vardır. Doğu Avrupa’da Hristiyan Gagavuzlar, Çin’de Budist Sarı Uygurlar, Kırım’dan Baltık ülkelerine kadar dağılmış, sayıları günümüzde epeyce azalmış Musevî Karaylar bunlar arasında sayılabilir. Doğru cevap B'dir.

Moldavya’daki Gagavuzlar dinleri itibarıyla (Ortodoks-Hristiyan) Osmanlı kültürünün belli ölçüde dışında kalmışlar, Oğuz nitelikleri taşımasına rağmen farklı bir dil ve alfabe kullanmışlardır. Doğru cevap D'dir.

1747’te İran’da Afşar Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra Kuzey Azerbaycan üzerindeki İran Türk devletinin nüfuzu zayıflamış, yerel beyler bağımsızlığına kavuşmuş Azerbaycan’da 10 “hanlık” (beylik) bir tane sultanlık ortaya çıkmıştı. Doğru cevap B'dir.

1820’de “Tiflisskié Védomosti” (Tiflis Haberleri) adında Rusça gazete neşredildi, matbaalar kuruldu. Doğru cevap E'dir.

İsmail Gaspıralı’nın 1880’li yıllardaki teşebbüsleriyle başlamış ve 1920’li yıllara gelindiğinde Türk boyları arasında bir hayli taraftar bulmuş ve yaygınlaşmaya başlamış “tek ulusal kimlik”, “ortak edebî Türk dili” ve “ortak modern kültür” ideali, sömürgeci Rusları eskiden beri korkutmuş, onların Türk boylarını ayrı ayrı bir “ulus” hâline getirme siyasetinin önündeki en büyük engel olarak değerlendirilmişti. Doğru cevap A'dır.

Bu guruba Kırım Tatarları, İdil-Ural Tatarları, Sibirya Tatarları, Karaylar, Başkurtlar, Kumuklar,
Karaçay Balkarlar, Noğaylar, Kazaklar, Kırgızlar vd. dâhildir.

1773’te “Dinî Hoşgörü” fermanı yayımlandı.

Hibetulla Salıhov (1794-1867) Mecmagı’l-Edeb [Mecmaü’l-Edeb] adlı dinî-ahlakî eserinde şeyh ve mürit olmanın şartlarından söz eder.

Arap harfleriyle herhangi bir şey basma, Arap harflerinin yapısı itibarıyla uzun zaman
alıyor, dizgi işleri basım masrafının büyük bir kısmını oluşturuyordu. Aynı sebeplerle bir
gazetenin günlük olarak çıkartılması, zaman bakımından da masraf bakımından da büyük bir problem oluşturuyordu.Halbuki Osmanlı devletinde ilkokullar yaygınlaştırılınca ders kitaplarını, doğal olarak o zamana göre daha yüksek tirajla basmak, kitabı ucuza mal etmek gerekiyordu. Diğer yandan ilkokullarda çocukların anadillerinde (Türkçe) eğitime başlamaları, Arap alfabesindeki okuma-yazma problemlerinin daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Böylece Türkiye’de Arap harflerinin Türk dilinin yapısına uygun olmadığı ileri sürülmeye, Arap harflerini ıslah etmek için çareler aranmaya başladı

Kırım’daki modernleşme hareketleri, doğrudan doğruya İsmail Gaspıralı’nın 1881’de
yayımlanan Rusya Müslümanları adlı eseriyle ve 1883’te Bahçesaray’da yayımlamaya başladığı
Tercüman gazetesiyle başlar.

1910’lı yıllardan itibaren Hüseyin Cahit Yalçın, Celal Nuri İleri, Abdullah Cevdet, Kılıçzade Hakkı gibi Türk aydınları açık açık Latin harflerini kabul etmenin gerektiğini öne sürdüler.

Şinasi ile dilde sadeleşme başladı.

Bazı Türk aydınları da misyonerlerin etkisinde kalarak ve eğitimde kolaylık sağlayacağına inanarak Kiril alfabesini kullanmaya başladılar. Kazaklardan Ibıray Altinsarin 1879’da “Kirgizkaya Ħrestomatiya” adlı okuma kitabını Kiril alfabesiyle yazıp bastırdı. Doğru cevap B'dir.

Rusçada E (ye), Ю (yu), Я (ya) gibi çift sesleri karşılayan harflerin yanı sıra, sadece bu dilde olan Ц (ts), щ (Şç) harfleri ve ъ (kalınlık), ь (incelik) işaretleri bulunmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Günümüzde Gagavuzlar da Latin alfabesine geçmiştir. Tatar ve Başkurtlar arasında
Latin harflerine geçiş Rusya Federasyonu tarafından engellenmiştir. Ukrayna’ya bağlı (günümüzde -2018'de- fiilen Rusya Federasyonu'nun işgalinde olan) Kırım Otonom
Cumhuriyeti’nde yaşayan Kırım Tatarları arasında resmen alfabe değişikliği olmasa da
Latin harfleriyle kitap ve süreli yayın da basılabilmektedir.

1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsız Türk cumhuriyetlerinde
Latin alfabesi yeniden gündeme geldi. Problemi görüşüp tartışmak için Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün girişimiyle 18-20 Kasım 1991’te İstanbul’da “Miletler Arası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu” düzenlendi. Bu sempozyuma katılan Türk dünyası temsilcileri, Türkiye’de kullanılan Latin alfabesini esas alarak 34 harfli bir Latin alfabesi tasarısını kabul edip bu tasarıyı Türk cumhuriyetleri yetkililerinin dikkatine sundu. Türk dünyasında alfabeyi birleştirmek için ele geçen bu tarihî fırsat iyi kullanılamadı.

Azerî Kiril alfabesindeki “A”, “O”, “E” harflerinin fonetik değeri ile Özbek alfabesinde kullanılan aynı harflerin fonetik karşılığı bir değildi. Böylece konuşarak birbirini anlayan Türk boyları, birbirinin yazılarını okuyamaz hâle geldi.

Birçok Türk aydınının, halkın eğitim seviyesinin yükseltilmesinde, kültürel kalkınmada etkili olacağı, dünyaya açılmayı kolaylaştıracağı için destekledikleri Latin alfabesine
geçme isteği Sovyet yöneticileri için “Ruslaştırma”nın birinci aşamasıydı.

1926’da Bakû’da I. Türkoloji Kurultayı’nın toplanmasını sağlar. Adından da anlaşılacağı
üzere bu kurultay genel Türkoloji problemlerini ele almıştır. Buna rağmen Sovyet siyasetinin amacına uygun olarak alfabe konusundaki tartışmalar kurultaya damgasını vurur, diğer konular bu tartışmanın gölgesinde kalır.
Bazı Türk aydınlarının Latin harflerini kabul etme gerekçeleriyle Sovyet hükûmetinin
kabul etme gerekçeleri tabiatıyla birbirinden epeyce farklıdır ama, sonuç değişmez.
Kurultaya Türkiye’den de Avrupa’dan da bazı temsilciler davet edilir. Komünist yönetim, kurultayda Sovyet delegeleri üzerinde büyük baskılar kurularak Latin harfleri lehine
karar çıkarmayı başarır. Yine de yapılan büyük baskılara rağmen, ıslah edilmiş Arap alfabesinden yana tavır koyan delegeler de vardır. Delegeler aynı zamanda bütün Türk boyları için tek bir Latin alfabesinin uygulanmasını kararlaştırır. Ortak edebî dil ve ortak imla kurallarından vazgeçilmediği “Ortak edebî dilde aynı imla şekillerinin korunmasını önererek Kurultay, bazı Türk dillerinde karşılaşılan bölgecilik (dağınıklık) meyillerini reddediyor” (1926 Bakû Türkoloji Kurultayı 2008: 460) şeklinde karar alınmasından anlaşılıyor.