ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI I - Deneme Sınavı - 12

II. Dünya Harbi’nde Sovyet ordusu İran’a girdi ve 1946’ya kadar Güney Azerbaycan’ı kontrol altında tuttu. Bu sırada Tebriz’de kültürel hayatta, belli ideolojik görüşler içinde de olsa canlanma görüldü. Bazı şair ve yazarlar Güney Azerbaycan’a Kızıl Ordu ile gönderilerek Tebriz’de Veten Yolunda gazetesini çıkardılar ve bu gazetenin yanında Şairler Meclisi adı verilen bir dernek kurdular. Bu derneğin çatısı altında edebiyat ve sanat faaliyetleri yürütüldü. Şairler Meclisi (1945) adını taşıyan bir antolojide bu dernek mensuplarının eserleri toplu olarak neşredildi.

II. Dünya Savaşı'na kadarki dönemin önemli şahsiyetleri arasında, eski kuşaktan kabul edebileceğimiz Yusif Vezir Çemenzeminli (1887-1943), çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Küçük, mizahî, realist hikâyelerinde Azerbaycan halk hayatınının bütün yönlerini mükemmel bir şekilde işlemiştir. Azerbaycan Millî Hükûmeti’nin Türkiye elçisi iken (1918-1920) bulunduğu İstanbul’da “Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar” adlı küçük edebiyat tarihini yayımlar.

Mirze İbrahimov, çok yönlü bir yazar, bilim adamı ve politikacıdır. Azerî edebiyatında millî bir mesele ve konu olarak ele alınan “Cenup Mevzu’u”nda ilk ve en başarılı eserleri vermiştir; Gelecek Gün, Cenup Hikâyeleri, Perviz’in Heyatı, Pervane vs. Aynı zamanda Böyük Demokrat (1939, Celil Memmmedġuluzade hakkında), Heyat ve Edebiyyat, Böyük Şairimiz Sabir, Aşık Şe’rinde Realizm gibi edebiyat araştırmaları ve tenkidî eserleriyle tanınmıştır.

Anar, çok yönlü bir yazar olarak dikkati çeker. Çok iyi bir öğrenim görmüş, mükemmel bir ortamda yetişmiştir. Sadece Azerbaycan’ın değil Rus ve Batı dünyasının da belli başlı eserlerini incelemiş, okumuş; geniş bilgi ve derin kültürü onun insan problemleri üzerinde yoğunlaşmasını sağlamıştır.Dede Korkut hakkında senaryo yazmış ayrıca Dede Korkut Dünyası adlı incelemesiyle, konuya tamamen yeni bir gözle bakmış, Dede Korkut araştırmaları üzerindeki Sovyet yasak ve korkusunun dağılmasına sebep olmuştur.

19. yüzyılda, bazı Türk aydınları misyonerlerin etkisinde kalarak ve eğitimde kolaylık sağlayacağına inanarak Kiril alfabesini kullanmaya başladılar. Kazaklardan Ibıray Altinsarin 1879’da “Kirgizkaya Ħrestomatiya” adlı okuma kitabını Kiril alfabesiyle yazıp bastırdı. Kulayev, Mirza Kazım Bey, V. Radloff, İlminski (hem misyoner, hem de bilim adamıdır) gibi Rusya'daki bazı bilim adamları da çeşitli konulardaki eserlerini (bazen Arap alfabesini de kullanmalarına rağmen) esasen Kiril alfabesiyle yayımlayarak, bu alfabenin yaygınlaşmasına katkıda bulunsalar da Arap alfabesi, Çarlık Rusyası’ndaki Türk boyları arasında 1920’li yılların sonlarına kadar millî alfabe olarak kullanıldı.

Mirze Feteli Aħundzade 1863’te İstanbul’a gelip Arap harflerini kendi yapısı içinde ıslaha dayanan projesini Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’ye sundu; fakat, bu tasarı, baskı işlerindeki problemleri halletmediği gerekçesiyle kabul edilmedi.

1879’da Tiflis’te Mehemmedağa Şahtaħtlı, Rusça ve Azerbaycan Türkçesiyle “Tekmilleştirilmiş Müselman Elifbası” ve 1902’de de “Savtî Şark Elifbası” adlı kitaplarını bastırır.

Mehemmedağa Şahtaħtlı, 1903 yılında yayımladığı Şark-i Rus gazetesinde de Arap alfabesi tasarısını halka tanıtmaya başlar.

Kırım Tatarları günümüzde de yaygın olarak Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.

Ё ё harfi Türkmen Kiril alfabesinde olmasına karşın Türkmen Latin alfabesinde yoktur.

Ц ц harfi Özbek Kiril alfabesinde vardır ama Özbek Latin alfabesinde yoktur.

Х х harfi Kırım Tatar Kiril alfabesinde olmasına karşın Kırım Tatar Latin alfabesinde yoktur.

Azerî Kiril alfabesindeki “A”, “O”, “E” harflerinin fonetik değeri ile Özbek alfabesinde kullanılan aynı harflerin fonetik karşılığı bir değildi. Böylece konuşarak birbirini anlayan Türk boyları, birbirinin yazılarını okuyamaz hâle geldi.

Kiril alfabesine geçilirken Özbekçeyi çevreleyen Türkmence, Kazakça ve Kırgızcada tamamen fonetik bir imla kullanılarak klasik yazı dili ve fonolojik anlayışa dayanan eski alfabe birliği, tam olarak ortadan kaldırılmıştır.

180-200

Tataristan

Osmanlı-Safevî mücadeleleri

1813 Gülistan Antlaşmasıyla

1937’de Stalin döneminde

İran’da Arap harflerinin kullanılması