ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI

Özbekistan toprakları, Türkiye’nin yarısından biraz fazladır (447 bin km2). Ülkenin dörtte üçü çöl, yarı çöl ve bozkırdır; ekilebilir alanlar % 9’dur. Aral’ı besleyen nehirlerin (pamuk alanlarında) aşırı kullanılması sonucunda gölün üçte ikisi kurumuştur. Fergana ve diğer bazı bölgeleri verimli alanlara sahiptir. Ülkenin batı ve orta kısımları düzlüktür; doğu kısmında dağlık yerler bulunmaktadır.

Sovyetler Birliği zamanında Taşkent, Moskova ve Leningrad’dan sonra üçüncü büyük şehirdi.

1959 sayımında ülke nüfusunun % 62’sini oluşturan Özbekler, hızlı bir artış göstererek 1989’da % 71.4’e ulaşmışlardır. Günümüzde Özbeklerin ülke içindeki oranı % 80 olarak tahmin edilmektedir. Ruslar ise tam tersine azalmaya doğru gitmişlerdir.

Aral gölünün güney taraflarında yaşayan Karakalpaklar, Kazaklar gibi Kıpçak lehçesiyle konuşan bir Türk topluluğudur.

Stalinci kuşak siyasetçilerin himayesinde yetişen Özbek lider Şeref Raşidov’dur.

1990’da Özbekistan’ın Sovyetler Birliği içindeki egemenliği kabul edildi.

1939-40 yıllarında Sovyet hükûmetinin aldığı yeni bir kararla Özbekler Kiril alfabesine geçirildiler.

Sol kanat Ceditçiler Sadriddin Aynî, Hamza Hakimzade, Abdullah Avlanî'dir.

Bağımsızlığın ilk yıllarında, Özbekistan hâkimiyet sembollerini benimseyen kararlar aldı; 1992’de yeni anayasa kabul edildi, milli marş, bayrak ve para birimi belirlendi.

1993’te Özbekistan Latin alfabesine geçme kararı aldı.

Özbekistan Orta Asya cumhuriyetleri içinde nüfusça en yoğun ülkedir. 1989’dan beri nüfus sayımı yapılmamış olsa da, ülke nüfusunun 30 milyona yaklaştığı tahmin edilmektedir. Taşkent ise 3 milyona yaklaşan nüfusuyla bölgedeki en büyük şehirdir. Sovyetler Birliği zamanında Taşkent, Moskova ve Leningrad’dan sonra üçüncü büyük şehirdi.

Türkçenin üç ana grubundan (diğer ikisi Oğuz ve Kıpçak) Çağatay lehçesine ait olan Özbekçe, Uygur Türkçesiyle aynı grupta olup Türkiye Türkçesine yakındır. Dil özellikleri bakımından Özbekçe iki ana gruba ayrılır. Birincisi, Farsçanın çok fazla (Taşkent, Buhara, Semerkand) ve epeyce (Fergana, Hokand) etkisinde kalan güney lehçesidir. Bu lehçe Türk dillerine özgü olan ses uyumunu kaybetmiştir. Günümüzde Özbek edebi dili bu lehçeye dayanmaktadır. İkincisi, kuzeydeki Kıpçak-Özbek lehçesidir; bunda Farsçanın etkisi azdır. Bu iki lehçeden başka, Hive bölgesinde Oğuz lehçesi konuşulmaktadır.

Orta Asya etnik esasa göre bölünürken, Karakalpakistan doğrudan Rusya Federasyonu’na bağlı bir özerk bölge haline getirildi. 1932 yılında ise özerk cumhuriyet statüsü kazandı. 1936’da özerkliğini koruyarak Özbek SSC’ne dâhil edildi. Karakalpakça adı altında edebi bir dil yaratıldı. Bu operasyonun hedefi açıktı: Rusya, güçlü bir Kazakistan görmek istemiyordu; böl ve yönet siyaseti Sovyet yönetiminin işine geliyordu. Moskova, Karakalpakistan’ı Özbek SSC’ye katmakla hem Özbek sadakatini mükâfatlandırdı, hem de aynı yıl Tacikistan’ın Özbekistan’dan koparılmış olmasını telafi etmiş oldu.

1924-25 yıllarında Stalin’in talimatıyla Orta Asya’nın siyasi coğrafyası etnik esaslara göre yeniden çizildi. Buhara Halk Cumhuriyeti lağvedildi.  Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti’ne bağlı olan Semerkant, Taşkent ve Fergana’nın önemli bir kısmı da Özbekistan SSC’ne verildi.

1939-40 yıllarında Sovyet hükûmetinin aldığı yeni bir kararla Özbekler Kiril alfabesine geçirildiler.

Bolşevik devrimini izleyen yıllarda Orta Asya’da Ceditçi edebiyat varlığını devam ettiriyordu. Gerçi bu dönemde sol kanat Ceditçiler (Sadriddin Aynî, Hamza Hakimzade, Abdullah Avlanî) devrimi, Lenin’i ve özgürlüğü alkışlayan şiirler yazdılar. Fakat bu yıllarda milliyetçi Ceditçiler daha ağır basıyordu. Abdurrauf Fıtrat’ın başı çektiği bu grup 1919’da Çigatay Gurungi (Çağatay Grubu) adında bir edebiyatçılar derneği kurdu. Çolpan, Elbek, Batu, Gazi Yunus gibi şair ve yazarlar bu grup içinde yer alıyordu. Dernek, pan-Türkist amaçlar taşıdığı gerekçesiyle 1922’de kapatıldı. Doğru cevap D' dir.

Moskova’daki askerî darbenin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine, Kerimov ve etrafındakiler, 1 Eylül 1991’de Özbekistan’ın bağımsızlığını ilan ettiler. Doğru cevap B' dir.

Andican olayları sonrasında ABD başta olmak üzere Batı’nın Kerimov rejimini eleştirmesi Özbekistan ile ABD arasındaki münasebetler bozulmasına neden oldu. Olaylardan hemen sonra Özbekistan, Rusya’nın önderliğini yaptığı Kollektif Güvenlik Örgütü Anlaşması ile Avrasya Ekonomik İşbirliği Örgütü gibi bölgesel örgütlere üye oldu; Rusya ile münasebetlerin geliştirilmesini öngören anlaşma imzaladı ve ülkedeki ABD üssünü kapattı. Doğru cevap D' dir.

Özbekçenin resmî dil olarak ilan edilmesi 1989’da oldu. Bağımsızlığın ilk yıllarında Özbekçenin kullanım alanı genişletildi. Rusça resmî dil olmaktan çıkarılarak ülkedeki milliyetler arasındaki iletişim dili statüsüne indirgendi. Resmî işlemlerin bazılarında (mesela vize, pasaport, ehliyet) Rusça tamamen terk edildi; yerine Özbekçe ve İngilizce ikame edildi. Doğru cevap E' dir.

Günümüzde gazete ve dergi sayısı nüfusla karşılaştırıldığında oldukça az olup gazetelerin bazıları haftada beş gün, bazıları ise sadece iki gün yayınlanmaktadır; gazetelerin tirajı oldukça düşüktür; sayfa düzeni, haber veriş tarzı Sovyet yayınlarını andırmaktadır. Yeni basılan kitaplarda içerik ve baskı yönünden önemli bir gerileme ve özensizlik görülmektedir. Doğru cevap E' dir.