ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI

Günümüzde Orta Asya dendiği zaman Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerinin kapsadığı coğrafi alan akla gelmektedir. Bu durumun nedeni bölgedeki Rus ve Sovyet politikalarının tarihsel etkileridir. Yani Orta Asya tabirinin günümüzde bu beş cumhuriyetle sınırlandırılmış olması özellikle Sovyet politikalarının bir sonucudur.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.

Vladimir Lenin (1870-1924), Bolşevik grubunun kurucusu ve önderi olarak ünlü düşünür Karl Marx’ın (1818-1883) devrimci sosyalist fikirlerini dogmatik bir komünist ideolojiye dönüştürdü.

Bolşevikler, Rusya Komünist Partisi adı altında yeniden yapılandı ve Rusya’yı savaştan çıkartacaklarını vaad ederek halktan geniş destek aldı. Sonuçta Rusya, Mart 1918’de imzalanan Brest Litovsk antlaşmasıyla savaştan çekildi. Rusya bu antlaşmayla Ukrayna, Doğu Polonya, Baltık ülkeleri ve Finlandiya’yı kaybederek ağır bir yenilgiye uğrasa da halk artık her ne pahasına olursa olsun barış istiyordu.

Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden sözetmek mümkündür: Orenburg, Hokand, Taşkent, Buhara ve Hive. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir. Her ne kadar kesin çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün olmasa da Orenburg ve Hokand şehirleri Kazaklar ve Kırgızlar için, Buhara, Taşkent ve Hokand Özbekler için, Hive de daha çok Türkmenler ve Özbekler için önemli merkezlerdi.

Alaş: Kazakların efsanevi atasının adıdır. Bu nedenle Kazak halkı için bazen “Alaş oğlu”, Kazak ülkesi için de “Alaş yurdu” tabirleri kullanılmıştır. XX. yüzyıl başında etkili olan milliyetçi Kazak düşünce hareketine Alaş Hareketi adı verilmektedir. Ahmet Baytursunov, Alihan Bökeyhanov, Miryakup Dulatov ve Mustafa Çokay’ın liderliğinde hareket eden Kazaklar, Alaş Özerkliğini kurdular ve Hokand Özerkliği’nde etkin rol oynadılar. Ancak güçlü Kızıl Ordu’ya karşı duramadılar ve 1920’de Bolşevik hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar.

Sovyetler Birliği döneminde Orta Asya’da uygulamaya konulan politikaları üç ana kategoride toplamak mümkündür. Yeni kurulan Sovyet yönetimi siyaset, ekonomi ve kültür alanlarında köklü değişiklikler yaptı.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.

Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden sözetmek mümkündür: Orenburg,
Hokand, Taşkent, Buhara ve Hive. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının
siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir. Her ne
kadar kesin çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün olmasa da Orenburg ve Hokand şehirleri Kazaklar ve Kırgızlar için, Buhara, Taşkent ve Hokand Özbekler
için, Hive de daha çok Türkmenler ve Özbekler için önemli merkezlerdi. Ancak,
söz konusu merkezlerde halklar içiçe yaşamaktaydı. Örneğin Türkistan Genel Valiliği sınırları içinde yaşayan Kazakların nüfusu, Bozkır Genel Valiliği’nde yaşayan Kazaklardan daha çoktu. Bu nedenle Kazaklar hem Orenburg hem de Hokand’da yaşanan gelişmelerle yakından ilgilenmişlerdir.

Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbaçov geçti. Genç bir politikacı olan Gorbaçov önce ekonomide yeniden yapılanma (perestroyka), daha sonra da toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.

Günümüzde Orta Asya’da bulunan cumhuriyetlerin sınırları Sovyet yönetimi tarafından 1924 yılında başlayan ve uzunca bir süre devam eden bir süreç sonucunda belirlendi. Birçok kez değişikliğe uğrayan ve günümüzde bile tartışmalara yol açan bu sınır belirleme politikası çağdaş Orta Asya siyasi coğrafyasını ortaya çıkardı. Sovyetler Birliği’nin Orta Asya’da uygulamaya koyduğu ilk kapsamlı politika bu sınır belirleme projesidir. Sovyet idaresi, milyonlarca insanı ve milyonlarca kilometre kare toprağı kapsayan bu büyük proje ile Orta Asya’da kesin bir hâkimiyet kurma işine girişti. Sovyetler Birliği, sınır belirleme politikası ile başlıca dört amacı gözetmekteydi. Öncelikle Orta Asya bölgesinde tam hâkimiyet sağlanacaktı. Sonrasında ekonomik olarak daha verimli bir yönetim bölümlenmesi hedefleniyordu. Ayrıca bu bölümlenme sayesinde milliyetçi hareketlerin önüne geçilecek ve dinî bir uyanışın olması engellenecekti.

Bir diğer Sovyetleştirme hareketi olan hücum politikalarının en belirgin biçimde izlendiği alan, Müslüman kadınların yaşayışındaki değişimler oldu. Sovyet yönetimi açık bir biçimde Orta Asya kadınlarının geleneksel İslami yaşam tarzına karşı savaş açtı. Bu aslında genel olarak tüm dinlere, bunlar içinde tabi ki İslam’a karşı başlatılan ateist kampanyanın bir yan etkisiydi. Bu din karşıtı kampanya toplumda büyük rahatsızlıklara yol açtı. Müslüman kadınların örtünmesi ve özellikle peçe takması istenmiyordu. İlk hücum hareketi 1927 yılında Özbek Komünist Partisi Kadın Kolları tarafından peçe takmaya karşı başlatıldı. Taşkent’te ve diğer şehirlerde toplanan binlerce Özbek kadın sembolik bir törenle peçelerini yaktı ve tüm Müslüman kadınların aynı şeyi yapması çağrısında bulundu.

Stalin, gücünü pekiştirebilmek amacıyla 1936 yılında yeni bir anayasa hazırlattı. Bu anayasa çerçevesinde günümüzdeki Orta Asya siyasi coğrafyası nihai biçimine kavuştu. Orta Asya’da Kazak SSC, Kırgız SSC, Özbek SSC, Türkmen SSC ve
Tacik SSC olmak üzere beş birlik cumhuriyeti kurulmuş oldu. Bu cumhuriyetlerin
sınırları günümüzde değişmeden devam etmektedir

Siyaset alanındaki en önde gelen politika yerelleştirme (korenizatsiya) olarak bilinen siyasi kadrolarda yerel halka da yer verilmesi sürecidir.

Ağustos 1991’de Gorbaçov’u iktidardan indirmek amacıyla bir darbe girişimi
yapıldı. Başarısız olan bu darbe girişimi SSCB’de zaten iyice zayıflayan devlet otoritesini sarstı. Sovyetler Birliği devlet kurumları, siyasi istikrarsızlık ve ekonomik krizler nedeniyle iş göremez hale gelmişti. Sonuçta, Sovyetler Birliği’nin en üst düzey yönetim kurulu olan SSCB Yüksek Sovyeti’nin 26 Aralık 1991 yılında aldığı kararla Sovyetler Birliği devleti resmen ortadan kalktı

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 15
yeni cumhuriyet ortaya çıktı. Bunlar arasında 5
cumhuriyet Orta Asya bölgesinde yer alıyordu.
Kırgızistan 31 Ağustos’ta, Özbekistan 1 Eylül’de,
Türkmenistan 27 Ekim’de ve Kazakistan 16 Aralık 1991’de bağımsızlıklarını ilan etti.

Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbaçov geçti. Genç bir politikacı
olan Gorbaçov önce ekonomide yeniden yapılanma (perestroyka), daha sonra da
toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.

Tüm Orta Asya kültür ve dilini etkileyen en önemli değişiklik alfabe değişiklikleri
olmuştur. Türk dilli halkların kullandığı Arap alfabesi yerine önce 1926 yılından
sonra Latin alfabesi, daha sonra, 1940’lı yıllarda, Kiril alfabesi kullanılmaya başlandı.

Sınır belirleme süreci 1924’te başladı. Orta Asya’da birçok özerk cumhuriyet kuruldu, sınırları devamlı surette değiştirildi. Bu süreç 1936 yılına kadar sürdü. Stalin, gücünü pekiştirebilmek amacıyla 1936 yılında
yeni bir anayasa hazırlattı. Bu anayasa çerçevesinde günümüzdeki Orta Asya siyasi coğrafyası nihai biçimine kavuştu. Orta Asya’da Kazak SSC, Kırgız SSC, Özbek SSC, Türkmen SSC ve Tacik SSC olmak üzere beş birlik cumhuriyeti kurulmuş oldu. Bu cumhuriyetlerin sınırları günümüzde değişmeden devam etmektedir

Aral Gölü, kendisini besleyen ırmakların tarımsal sulamada kullanılması nedeniyle 1960’tan beri % 90 oranında küçülmüştür.