Sovyet Azerbaycan’ı

Kafkasya, genellikle dağlık olup, birbirine geçit vermeyen çok sayıda vadiden oluşmaktadır. Bu durum bölgenin sosyal ve siyasi yapısını belirleyen en önemli özelliğidir. Böylece, çeşitli kökenlerden gelen topluluklar, tarih boyunca yaşanan işgallerden kendilerini koruyabilmiş ve kültürlerini sürdürebilmişlerdir.

Rusların Zakafkasya, Batılıların Transkafkasya, Türk ve Doğu kaynaklarının Mavera-yı Kafkasya dedikleri Güney Kafkasya Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ı kapsamaktadır.

Bölge, coğrafî konumu nedeniyle, çeşitli millet ve toplulukların bir “geçiş noktası” olmuş ve bunun sonucunda da çok karışık bir demografik yapı ve tarihî süreç oluşmuştur. Bununla birlikte, bölgenin demografik yapısında, “demografik ve politik” olarak Türkler, Gürcüler ve Ermeniler belirleyici unsurlar olmuştur.

1905 İhtilalinin getirdiği görece özgürlük ortamı sayesinde bölge halkı rahat bir nefes aldı. Ermeni Hınçak ve Taşnak partileri rahat faaliyet yürüttüler. Gürcüler ve Azerbaycan Türkleri de siyasi, sosyal ve kültürel açıdan teşkilatlanmaya başladılar. Basın ve yayın hayatı canlandı. Azerbaycan ve Osmanlı Türkleri arasında etkileşim başladı. Bakü ve İstanbul kültürel ve siyasi merkezler olarak öne çıktı. Gürcü ve Ermeni yoğunluklu bir şehir olan Tiflis ise Kafkasya’nın askerî ve idari merkezi olmaya devam etti. Ancak, aynı yıl Azerbaycan Türkleri ile Ermeniler arasında kanlı çarpışmalar yaşandı.

Transkafkasya Komiserliği (Zakavkom): Güney Kafkasya’yı yönetmek için 15 Kasım 1917’de Tiflis’te kurulan hükümet. Ekim İhtilali Rusya halklarında milli bağımsızlık ümitlerini arttırmıştı. Bolşeviklerin ilan ettiği “Rusya halklarının hukuki beyannamesi” ve “Rusya’nın ve Doğu’nun bütün Müslüman emekçilerine müracaatı” ilk adım şeklinde Çarlık Rusya’sına dahil olan halkların bağımsız olarak ayrılıp kendi milli devletlerini kurmalarına imkan yarattı. 11 Kasım 1917’de Güney Kafkasyada faaliyet gösteren siyasi teşkilatların bir toplantısı yapıldı ve Gürcü Menşevikler bağımsız, yerel hükümet kurulmasını teklif etti. Hâkimiyet meselesi, Kurucu Meclis tarafından çözülene kadar bölgeyi idare etmek için Transkafkasya Komiserliği kuruldu.

Bu anlaşmayla Osmanlı Devleti, Kars, Ardahan, Batum ve Artvin’i geri aldı. Bolşevikler, Rusya’da tam hâkimiyet sağlayamadıklarından dolayı savaşı devam ettirecek güçte değillerdi; bundan dolayı toprak kaybına uğrayacaklarını bile bile bu anlaşmayı imzaladılar.

Mehmet Emin Resulzade (1884-1955): Azerbaycan’ın tanınmış devlet ve fikir adamlarındandır. Musavat Partisi’nin başkanlığını yaptı. 28 Mayıs 1918’de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanlığına getirildi. Resulzade, Azerbaycan’da milli ruhun uyanmasında önemli katkılarda bulundu. Bolşeviklerin Bakü’ye hâkim olmasıyla tutuklandı. Daha sonra Avrupa üzerinden Türkiye’ye geldi. Kültürel faaliyetlerini burada sürdürdü.

Bakü’nün Bolşevik-Ermeni ittifakından alınması öncelikli gündemdi. Bundan dolayı Osmanlı Devleti’nden yardım istendi. Enver Paşa kardeşi Nuri Paşa komutasındaki bir kuvveti “Kafkas İslam Ordusu” adıyla bölgeye gönderdi. 1918 yılı Temmuz ayı sonlarında Bakü önlerine varan Osmanlı kuvvetleri yerli Türklerle birlikte şehri kuşattı. Bakü’de bulunan Şaumyan liderliğindeki Bolşevik liderler bu arada şehri terk etti ve yerlerini Hazar Denizi yolu ile gelen İngiliz kuvvetleri aldı. 15 Eylül 1918’de Kafkas İslam Ordusu Bakü’yü ele geçirdi ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin başkenti yaptı.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin devlet yapısı, parlamenter cumhuriyet şeklindeydi. Bu yönüyle Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Türk dünyasında demokratik cumhuriyet yapısına sahip olan ilk devlet olarak kabul edilmektedir. 

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin milli ideolojisi Türkleşmek, İslamlaşmak ve çağdaşlaşmak gibi başlıca üç unsurdan oluşuyordu. Bu ideoloji Azerbaycan bayrağına da yansımıştı. Gök renk Türkleşmek, kırmızı çağdaşlık, yeşil renk ise İslamlaşmak öğelerini taşımaktaydı.

Kazım Karabekir Paşa’nın Nahçıvan’a gönderdiği Binbaşı Halil Bey’in önderlik ettiği yerli Türkler Nahçıvan’ı yeniden ele geçirdiler. Nahçıvan, Gümrü Antlaşması ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin himayesine alındı.

İçteki bazı zorluklara rağmen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kısa süre içinde önemli işler başardı. Haziran 1918’de Türkçeyi devlet dili olarak kabul etti.

Yeni yapılanmakta olan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin yaşadığı sorunlar, zamanla Azerbaycan’da komünist hareketlerin güçlenmesine neden oldu. Askerî zayıflığa siyasi ve ekonomik sıkıntılar da eklendi. Nisan 1920’de Azerbaycan’a giren XI. Kızıl Ordu’nun yardımıyla Bakü’de iktidarı Bolşevikler devraldı. Böylece Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarih sahnesinden çekilmiş oldu.

13 Ekim 1921’de Kars Antlaşması imzalandı. Böylece mevcut sınırlar korunurken, Nahçıvan ve Batum, Türkiye’nin de taraf olduğu özel statülü bir konuma getirildi. Türkiye bu antlaşmalar çerçevesinde Nahçıvan’a garantör ülke oldu.

Mart 1922’de Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan, SSCB çatısı çerçevesinde merkezi Tiflis olan “Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti” adı altında birleştirildi.

II. Dünya Savaşında Bakü petrolleri, Almanya’nın dikkatini çekmişti. Kafkasya cephesindeki mücadelede Hitler’in en önemli amacı, Bakü petrol yataklarını ele geçirmekti.

Haydar Aliyev, şüphesiz gerek Sovyet dönemi Azerbaycan’ının, gerekse bağımsız Azerbaycan’ın en önemli şahsiyetlerinden biridir. Aliyev, 1967’de Azerbaycan KGB Başkanlığı’na kadar yükseldi.

KGB: Devlet Güvenliği Komitesi anlamına gelen bu örgüt, SSCB’nin gizli servisiydi. Merkezi, Moskova’da bulunan KGB, iç istihbarat ile İçişleri Bakanlığı’ndaki bazı birimlerin birleşmesiyle meydana gelmiştir (1954). SSCB’nin yıkılmasından sonra 1991’de kaldırılmış, onun yerine FSB (Federal Güvenlik Hizmeti) kurulmuştur.

Haydar Aliyev göreve gelmesiyle birlikte bakanlıklardaki ve parti yönetimindeki kadroları değiştirdi.  Bununla birlikte bu önlem ve politika, başka bir soruna yol açtı. Aliyev, önemli görevlere hep Nahçıvanlıları getirdiği ve hükûmet üyeleri ile partinin bütün üst düzey yönetim kadrolarına akraba ve tanıdıklarını doldurduğu şeklinde eleştirilse de, onun döneminde Azerbaycan özellikle ekonomi alanında büyüme gösterdi, sanayi ve tarım alanları gelişti.

Ermeni güçleri Şubat 1992 sonunda Karabağ’ın büyük bir kısmını işgal etti. Hocalı’ya giren Ermeni ve Rus birlikleri birkaç saat içerisinde 613 sivili katlettiler. Ölenlerin 106’sı kadın, 83’ü çocuktu. Karabağ, gelişen süreçte etrafındaki diğer topraklarla birlikte tamamen Azerbaycan’ın elinden çıktı ve 1994 yılında imzalanan ateşkes antlaşması ile sorun donduruldu.