Sibirya ve Kafkasya’daki Özerk Cumhuriyetler ve Doğu Türkistan

Rusya Federasyonu içerisindeki özerk Türk cumhuriyetlerden dördü Sibirya coğrafyasında yer almaktadır. Bunlar, Altay Cumhuriyeti, Hakasya Cumhuriyeti, Saha (Yakutistan) Cumhuriyeti ve Tuva Cumhuriyeti’dir.

Sibirya’nın kuzey-doğusunda bulunan Saha Cumhuriyeti (Yakutistan), yüzölçümü olarak Rusya Federasyonu’nun en büyük idari bölgesi (3.083.523 km2) ve bütün Türk cumhuriyetlerinin de en büyüğüdür. Bununla birlikte cumhuriyetin toplam nüfusu 1 milyon kadardır. 2010 nüfus sayımına göre Yakutistan’ın % 50’si Yakut, % 38’i Rus, geri kalanı diğer etnik gruplardan oluşmaktadır. Halbuki 1942 yılında Yakutların kendi cumhuriyetlerindeki oranı, % 82 idi. Dünyada Yakutlar olarak tanınsalar da, bu Türk topluluğu kendisini Saha olarak adlandırmaktadır. Yakutistan’ın başkenti, 286.465 nüfuslu Yakutsk şehridir. Cumhuriyetin diğer büyük şehirleri şunlardır: Nerüngri (60 bin), Mirnıy (31 bin), Lensk (24 bin) ve Aldan (22 bin).

Yakutların ataları, kuzeye, yani bugün yaşadıkları bölgeye Baykal Gölü civarından göçmüş ve buradaki yerli uluslarla karışarak onları Türkleştirmişlerdir. Bölgeye göçlerin asırlarca devam ettiği bilinmektedir. Yakutların erken tarihi ile ilgili yazılı kaynak mevcut değildir. Onların etnik temelini Uygurlarla Kıpçaklar gibi iki büyük Türk grubunun oluşturduğu ileri sürülmektedir. Yakutlarla ilgili bilgi onların Ruslarla temasa geçmelerinden itibaren artmaktadır. Daha XVII. yüzyılın başlarında Yakutların varlığından haberdar olan Ruslar, 1638’de Yakut bölgesini, Rusya’ya ilhak etmişlerdir. Sibirya’nın yerli halklarından Evenkler, Sahalara Yoko diyorlardı. Ruslar da Sahalar için bu ismi benimseyerek Yakut şeklinde kullanmaya başlamışlardır.

Yakut tarihinde Rus sürgünleri önemli rol oynamıştır. Gerek Çarlık gerekse Sovyet dönemlerinde burası Rus Hükümeti’nin sürgüne gönderdiği kimselere ev sahipliği yapmıştır. 1922’de Yakut Özerk SSC kurulmuş, Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla 1992’de cumhuriyet, Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) adını almıştır. Vladimir Putin’in 2000’de gerçekleştirdiği yeni idari düzenleme ile cumhuriyet, Uzak Doğu Federal İdari Bölgesi’ne dâhil edilmiştir.

Doğu Federal İdari Bölgesi’ne dâhil edilmiştir. Yakutistan, gerek yüz ölçümü ve nüfusu gerekse de sahip olduğu yeraltı kaynakları dolayısıyla ekonomi ve kısmen de idari açıdan bölgedeki diğer cumhuriyetlerden farklılık arz etmektedir. Bunun en büyük göstergelerinden biri de cumhuriyetin liderinin aynen Tataristan ile Başkurdistan liderlerinin olduğu gibi “devlet başkanı” olarak adlandırılmasıdır. Cumhuriyetin ilk devlet başkanı Mihail Nikolaev’dır. 2010’da Moskova, Yakutistan devlet başkanlığına Boris Egorov’u atamıştır. Her cumhuriyetin olduğu gibi Yakutistan’ın da Rusya Federasyonu Anayasası ile uyumlu olan kendi anayasası mevcuttur. 70 milletvekilinden oluşan ve beş yıllığına seçilen parlamento, İl Tumen olarak adlandırılmaktadır. İl Tumen, 1992’de cumhuriyetin bayrağını oy birliği ile kabul etmiştir.

Yakutistan bayrağı, değişik ebatta mavi, beyaz, kırmızı ve yeşil renkli şeritlerden oluşmaktadır. Mavi renk, Türklük şuurunun uyanışını; beyaz renk, Yakutların yaşadıkları coğrafyanın çetin ve soğuk iklimini; yeşil renk, yeniden doğuş ile kısa süren yazı; kırmızı renk ise doğdukları vatana ve topraklarına olan sevgilerini simgelemektedir. Mavi renkteki geniş şeritte beyaz renkte bir güneş resmedilmiştir.

Yakutistan, yeraltı kaynakları açısından Rusya Federasyonu’nun en zengin bölgelerinden biridir. Nitekim cumhuriyet, “yer altı zenginlikleri hazinesi” olarak adlandırılmaktadır. Cumhuriyette elmas ve altın rezervleri mevcuttur. Rusya’da çıkartılan elmasların % 99’u, altının da % 24’ü bu cumhuriyette bulunmaktadır. Topraklarında petrol, gaz, kömür ve diğer yeraltı kaynaklarının olduğu bilinmektedir. Ayrıca elmas ve petrol işleme müesseseleri gelişmektedir. Elmas ve altın üretimi dolayısıyla kuyumculuk da gelişen alanlardan biridir. Ülkenin ikinci en büyük ihracat kalemi kömürdür. 2.1 milyar tonluk rezervi ile Lena kömür havzası, Asya kıtasının en büyük ve en zengin kömür üretim havzasıdır. Orman ürünleri ve ağaç işleme sanayisi de cumhuriyetin ekonomisine önemli katkıda bulunmaktadır. Coğrafî şartların müsaade ettiği kadarıyla cumhuriyette tarım, hayvancılık, avcılık ve balıkçılık yapılmaktadır. 34 ülke ile ticari münasebetler geliştiren Yakutistan, elmas, altın, kömür, ağaç, metal ve kürk ihraç etmektedir. Cumhuriyette faaliyet gösteren yabancı şirketlere çeşitli kolaylıklar sağlanmakta, vergi indirimi yapılmaktadır. Yabancı yatırımlar daha çok elmas ve altın üretimi, kömür sanayisi ve inşaat alanlarında yapılmaktadır. Yatırımcı ülkelerin başında ABD, İngiltere, Fransa ve Almanya yer almaktadır.

Yakutistan’ın resmî dilleri Rusça ve Yakutça'dır. Kiril alfabesini kullanan Yakutların dili daha çok kırsalda, Rusça ise şehir ve sanayi bölgelerinde daha yaygındır. Devlet organları ile diğer alanlarda da Rusça hâkim durumdadır. Ancak hem eğitim hem de basın alanlarında Yakutça yine de aktif olarak kullanılmaktadır. Okulların bir kısmında Yakutça eğitim verilmekte, 26 gazete bu dilde basılmakta, Yakutça yayın yapan iki TV kanalı bulunmaktadır. Netice itibarıyla cumhuriyette ana dil kullanımı, Altay ve Hakasya’dakine kıyasla çok daha yüksek seviyededir. Bu hususu cumhuriyetin ekonomik durumu ile açıklamak mümkündür. Ayrıca bu durum, dil politikaları da dâhil olmak üzere Moskova ile pazarlıklarda Yakutların elini güçlendirmektedir.

Batı Sibirya’nın güney kısmında yer alan Altay Cumhuriyeti, kuzey batıda Altay ili, güney-batıda Kazakistan, güneyde Çin ve Moğolistan, doğuda Tuva ve Hakasya özerk cumhuriyetleri, kuzey-doğuda Kemerovo ili ile sınırdaştır. 93 bin km2 yüzölçümüne sahip Altay Cumhuriyeti’nin nüfusu, 211 bin civarındadır. Nüfusun % 30’u şehirlerde yaşamaktadır. Altay Cumhuriyeti’nin başkenti 61 bin nüfuslu Gorno-Altaysk (eski adı: Ulalu) şehridir. Nüfusun % 56’sını Ruslar, % 35’ini Altay Türkleri ve % 6’sını Kazaklar oluşturmaktadır. Altay Türkleri, güney ve kuzey olmak üzere iki gruba ayrılmaktadırlar. Güney grubunu, Altay-Kiji, Telengit ve Teleütler; Kuzey grubunu ise Kumandı, Tuba ve Çalkandı boyları oluşturmaktadır. Diğer bir deyişle, Altay adı, aynı adı taşıyan cumhuriyetteki Türk topluluklarının genel adıdır. Altay Türklerinin çoğu kendi cumhuriyetlerinde ve çok az sayıda komşu bölgelerde yaşamaktadır.

Göktürkler zamanında çeşitli Türk boylarının konferderasyonu olan Töleslerin kalıntısı olduğu tahmin edilen Altay Türklerinin eski tarihi, bütün Türk ulusunun eski tarihiyle (Hunlar, Göktürkler, Kırgız Türkleri) içiçe olmuştur. Rus hâkimiyetine girmeden önce ise Cengiz Han İmparatorluğu, Moğol Cungar Devleti ile Çin’in idaresi altında kalmışlardır.

XVIII. yüzyıldan itibaren Rusların hâkimiyeti altına girmeye başlayan bölgede Rusya’nın kesin hâkimiyeti ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısında mümkün olmuştur. Bu tarihlerde buraya Rusların göçü de başlamıştır. Rusların ele geçirdiği her yerde olduğu gibi burada da Hıristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikaları izlenmiştir. Bu politikalar karşısında Altay Türklerinin dağlara çekilmesi ve Rus Hükümeti’nin buraya göçleri teşvik etmesi, bölgede nüfus oranının Altay Türklerinin aleyhine değişmesine neden olmuştur ki, yukarıda da belirttiğimiz gibi günümüzde Altay Türkleri, kendi cumhuriyetlerinde nüfus açısından azınlık konumundadırlar. Bölgede Sovyet hâkimiyeti 1919 yılının sonlarında kurulmuştur. 1922’de Altay vilayetinden koparılarak Oyrat Özerk Bölgesi oluşturulmuş, 1937’de yeniden Altay bölgesine (krayına) dâhil edilmiştir. 1948’de ise Dağlık Altay Özerk Bölgesi’ne dönüştürülmüştür. 1990’da bölgenin statüsü, “özerk cumhuriyet” statüsüne yükseltilmiştir. Sovyetler Birliği yıkılınca cumhuriyet, Mayıs 1992’de Dağlık Altay Cumhuriyeti, 1993’te ise Altay Cumhuriyeti adını almıştır. Putin’in 2000 tarihinde gerçekleştirdiği yeni idari yapılandırma neticesinde Altay Cumhuriyeti, Sibirya Federal İdari Bölgesi’ne dâhil edilmiştir.

Altay Cumhuriyeti de Moskova ile bir takım sorunlar yaşamaktadır. Bu sorunların başında Altay’da Altay Türklerinin eski dinleri olan Şamanizm ile Burhancılık inancına olan ilginin artışı gelmektedir. Rusları, özellikle Burhancılığın canlanması rahatsız etmektedir. Altay Türklerinin cumhuriyetin devlet organlarında yeterince temsil edilmemesi de cumhuriyette Ruslarla Altay Türklerini karşı karşıya getirmektedir. Cumhuriyetteki bir başka önemli sorun ise etnik içeriktedir. Altay adı, cumhuriyetteki çeşitli Türk topluluklarının genel adıdır. Sovyetler Birliği zamanında Güney Altay Türklerinden olan Altay Kijilerin dili (Kıpçak lehçesine ait) edebî dil olarak seçilmiştir. Bu uygulama bugün de devam etmektedir. Bu durum bir taraftan Kuzey Altay Türklerinin (Oğuz lehçesi) ağızlarının tamamen unutulmasına neden olmakta, diğer taraftan Kuzey Altay toplulukları ile Güney Altay toplulukları arasında bir takım sorunların yaşanmasına ve Altay Türkleri arasında birliğin bozulmasına yol açmaktadır.

Burhancılık, XX. yüzyılın başında Altay halkları arasında Rus egemenliğine karşı ortaya çıkan dinî bir harekettir. Altaylı Çet Çelpen ve kızı Çuğul bu hareketin ilk önderleri oldular. Beyaz kıyafetiyle beyaz at üzerinde at koşturan ak sakallı birinin hayalini gördüklerini ileri sürdüler. Onlara göre bu figür (Ak Burhan), Oyrat Han’ın dönüşüydü. Bölge halkının gözünde Oyrat (Kalmuk) Hanlığı dönemi Rus hâkimiyetine kıyasla daha iyi kabul edildiğinden, bunu bir mesaj olarak algıladılar. Böylece, Rus yönetimine karşı mücadele etmeyi öngören bir öğreti ortaya çıktı. Bu öğretiye göre Ruslarla dostluk etmek, onlarla aynı sofrada oturmak caiz değildi. Kısa sürede yayılan bu hareket yüzünden Altaylar’daki Rus hâkimiyeti tehlikeye girdi. Çet ve müritleri 1906’da yargılanarak çeşitli cezalara çarptırıldılarsa da hareket bitmedi; Sovyet döneminde Sibirya’nın diğer Türk halklarını (Tuvalar ve Hakasları) da birleştirerek bir Oyrat Cumhuriyeti kurmak şeklinde siyasi bir harekete dönüştü. 1921’de bölgeye hâkim olan Bolşevikler Burhancı liderleri ve taraftarlarını tasfiye ettiler. 1990’larda Burhancılık hareketi yeniden canlandı.

Kumukların kökeni ile ilgili araştırmacılar ortak bir görüşe sahip olmasalar da onları Kıpçaklara bağlayanlar çoğunluktadır. Nitekim dilleri de Kıpçak Türkçesi grubuna dâhildir. Kumuk adının Kimek ya da Kıpçakların diğer adı olan Kuman’dan geldiği düşünülmektedir. Kumuklar, kendilerini Hazarlarla Kıpçakların torunları olarak kabul etmektedirler.

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kafkasya’nın kuzey-batı dağ eteklerinde yer almakta olup doğuda Kabardin-Balkar Cumhuriyeti, güneyde Gürcistan ve Abhazya ile sınırdaştır.

14 bin km2lik yüzölçümüne sahip cumhuriyetin nüfusu 478 bindir (2010). Nüfusun % 38.5’ini Karaçaylar, % 33.6’sını Ruslar, % 11.3’ünü Çerkesler, % 7.4’ünü Abhazlar oluşturmaktadır. Cumhuriyetin başkenti, 126 bin nüfuslu Çerkessk şehridir.

1996’da Karaçay-Balkar Cumhuriyeti’nin resmî dilleri olarak Rus, Karaçay, Çerkes, Abhaz ve Nogay dilleri kabul edilmiş, anlaşma ve yazışma dili olarak Rusça belirlenmiştir. Basım ve yayın faaliyetleri her dilde yapılmaktadır. Karaçay dilinde ise Karaçay adlı gazete yayımlanmaktadır. Yalnızca Karaçay dilinde yayın yapan TV kanalı bulunmamaktadır. Karaçay dili, okullarda bir ders olarak okutulmaktadır; tamamen Karaçay dilinde eğitim yapan okul yoktur.

Kabardin-Balkar Cumhuriyeti, kuzeyde Stavropol bölgesi, güneyde Gürcistan ve Kuzey Osetya Cumhuriyeti ile sınırdaştır. Karaçay-Çerkes ile Kabardin-Balkar cumhuriyetleri arasında Elbruz Dağı yer almaktadır. 12 bin km2lik bir yüzölçüme sahip olan cumhuriyetin nüfusu 860 bin (2010) olup başkenti 240 bin nüfuslu Nalçik şehridir.

Nogayların adı Altın Orda’nın meşhur emirlerinden Nogay’dan gelmektedir. Nogay Mirza, Cengiz Han soyundan gelmediği için tahta çıkamamış, ancak kukla hanları tahta çıkartarak Altın Orda’nın siyasi tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Moğol Mangıt boyuna mensup Nogay, etrafındaki diğer boyları da birleştirmeyi başarmıştır. Nogay’ın idaresi altındaki halk, Nogaylar olarak anılmaya başlanmıştır.

 “Türk ülkesi”, anlamına gelen Türkistan, batı ve doğu olmak üzere ikiye ayrılmış bulunmaktadır. Türkistan’ın batısı, Rus idaresinde kaldıktan sonra günümüzde bağımsız Türk cumhuriyetlerine yerini bırakırken, doğusu Çin Halk Cumhuriyeti içerisinde kalmaya devam etmektedir. Doğu Türkistan günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti içerisinde Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak bilinmektedir. 1.743.441 km2lik bir yüzölçümüne sahip Uygur Özerk Bölgesi, yüzölçümü açısından Çin Halk Cumhuriyeti’nin en büyük idari bölgesidir. Bölge, sekiz dış ülke ile sınıra sahiptir: Moğolistan, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Hindistan ve Pakistan.

Çin istatistiklerine göre Uygur Özerk Bölgesi’nin nüfusu yaklaşık 22 milyondur (2010). Nüfusun % 45’ini Uygurlar, % 41’ini Çinliler, % 6’sını Kazaklar, % 5’ini Dunganlar oluşturmaktadır. Bölgede toplam 47 etnik grubun yaşadığı bilinmektedir

Müslümanlara verilen addır. Sayıları 10 milyon kadar olan Dunganların, bir başka adı da Hui’lerdir. Dunganlar, 1862-69 yıllarında Çin yönetimine karşı isyan etmiş, başarısız olunca da bir kısmı Uygurlarla birlikte Orta Asya’ya göç etmiştir. Günümüzde Kazakistan ile Kırgızistan’da yaklaşık 100.000 Dungan yaşamaktadır. Çin’deki Dunganların bir kısmı ise Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadır. Çin yönetimi, Dungan terimini, sadece Orta Asya’dakiler için kullanmakta, Çin’dekilere ise Hui demektedir.

Kurultayın başkanlığını 2006’dan itibaren Uygur aktivist Rabia Kadir yapmaktadır. Rabia Kadir, 1948’de Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin Altay şehrinde doğmuştur. 11 çocuk annesi olan Rabia Kadir, 1981’de ticaretle uğraşmaya başlamış ve özellikle Sovyetler Birliği’nin parçalanmasıyla Orta Asya cumhuriyetleri ile ticaret yapmaya başladıktan sonra Çin’in zengin işadamlarından biri hâline gelmiştir. 1987’de siyasete atılan Kadir, Çin’in Uygurlara karşı izlediği politikayı eleştirdiğinden dolayı Ağustos 1999’da tutuklanmıştır. Hapisten çıkartıldığı 2004’ten beri ABD’de yaşamakta ve Uygurların haklarını savunmaya yönelik faaliyetlerini buradan yürütmektedir. 2006’dan beri Dünya Uygur Kurultayı’nın başkanlığını yapan Rabia Kadir hakkında “Aşkın On şartı” adlı belgesel film çekilmiştir. Rabia Kadir, dünyanın dört bir tarafında konuyla ilgili konferanslar vermesine, hatta üst düzeyde görüşmeler gerçekleştirmesine rağmen Türkiye, kendisine vize vermemektedir.