Sovyet Döneminde Orta Asya

Günümüzde Orta Asya dendiği zaman Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan,
Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerinin kapsadığı coğrafi alan akla gelmektedir.

Türkistan, Türk memleketi, Türklerin yaşadığı yer anlamına gelmektedir.

Rusya İmparatorluğu’nda Çar II. Aleksandr’ın (1855-1881) XIX. yüzyıl ortalarında başlattığı “Büyük Reform” hareketi başlarıya ulaşamadı.

Ekonomik, toplumsal ve siyasi çalkantılar 1905 Devrimini doğurdu.

I. Dünya Savaşı çıkınca tüm Rusya halkı, hatta muhalefet partilerinin pek çoğu ortak düşman Almanlara karşı birleşti. Sadece Bolşevikler savaşa karşıydı. Onlara göre bu savaşı dünyadaki sömürgelerin paylaşılmasını amaçlayan
emperyalist bir girişimdi. Çok yoğun yurtsever duygularla ve güçlü bir halk desteği ile savaşa giren Rusya kısa zamanda Alman orduları karşısında yenilgiye uğradı.

Aralarında İngiltere, Fransa, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya’nın da bulunduğu dış güçler Ak Ruslara yardım etmeye çalıştı. 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.

Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden söz etmek mümkündür: Orenburg,
Hokand, Taşkent, Buhara ve Hive. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir.

Rusya’daki siyasi gelişmelerin biraz uzağında kalan Orta Asya için şubat Devrimi’nin tek bir anlamı vardı: Özerklik. Orta Asya aydınları büyük bir heyecan
içinde artık Rusya’daki diğer halklarla eşit haklara sahip özerk yönetimler kurabileceklerini düşündü.

Stalin, gücünü pekiştirebilmek amacıyla 1936 yılında yeni bir anayasa hazırlattı. Bu anayasa çerçevesinde günümüzdeki Orta Asya siyasi coğrafyası nihai biçimine kavuştu. Orta Asya’da Kazak SSC, Kırgız SSC, Özbek SSC, Türkmen SSC ve Tacik SSC olmak üzere beş birlik cumhuriyeti kurulmuş oldu.

Orta Asya’daki Türklerin Sovyetler Birliği’ne katılma sürecini yürütmek ve Orta Asya coğrafyasını yeniden düzenlemek amacıyla 1919 yılında Turkkomissiya
adında bir komisyon kuruldu.

Yeni kurulan Sovyet yönetimi siyaset, ekonomi ve kültür alanlarında köklü değişiklikler yaptı. Siyaset alanındaki en önde gelen politika yerelleştirme (korenizatsiya) olarak bilinen siyasi kadrolarda yerel halka da yer verilmesi sürecidir.

Sovyet yönetimi yerel adet, gelenek ve göreneklere, özellikle de islam dini yaşayışına karşı daha yumuşak bir siyaset izlenirse Sovyet karşıtlığının azalacağını düşünüyordu. Bu amaçla bir dizi uygulama hayata geçirildi. Örneğin 1921 yılında Müslüman nüfusun yoğun olduğu yerleşim yerlerinde cuma günü tatil ilan edildi. Daha önce kamulaştırılan vakıf arazileri ilgili vakıflara ve camilere iade edildi. Bu vakıflardan elde edilen gelirlerle öğretim yapılan medreselerin, Sovyet yetkililerin denetiminde, yeniden açılmasına izin verildi. Kanunen yasaklanan geleneksel şeriat ve adat mahkemelerinin tekrar davalara bakmasına izin verildi. Bu mahkemeler 1921 yılında medeni hukuk davalarına, 1922 yılında da ceza hukukuna dair davalara bakmaya başladı.

Sovyetler Birliği’nde 1924 anayasasının kabul edilmesiyle yeni bir döneme girildi. Bu anayasada Sovyet devletinin biçim olarak federal (yani çok milletli bir yapı), içerik olarak ise sosyalist (yani Komünist Parti politikalarının mutlak egemen)
olduğu devamlı surette vurgulanmaktaydı. Bunun iki anlamı vardı. İlk olarak sınır
belirleme süreci sonucunda federal yapı kesinleştirilmiş ve Sovyet idaresi güçlendirilmiş oluyordu. İkinci olarak da artık tüm ülkede tam hâkimiyet sağlayan Sovyet yönetimi gerçek gündemini uygulamaya başlayabilirdi. Sonuçta yerelleştirme politikaları hızla gücünü kaybetmeye başladı. Bunun yerine özellikle İslam dinine ve bazı geleneklere karşı bir savaş başlatıldı. Bu uygulamalar Türkçe bir ad verilerek hücum politikalar› olarak tanımlanmaktadır.

Eğitim ve alfabe reformu çerçevesinde her bir halk için farklı alfabeler geliştirilerek ortak bir düşünce ve edebiyatın oluşmasının önüne geçildi. Yeni cumhuriyetlerin kurulmasıyla birlikte en küçük yerel farklılıklar sanki o halkın ayırdedici özellğiymiş gibi sunuldu. Her bir cumhuriyette diğerlerinden bağımsız yerel kültür politikaları yürütüldü. Böylece daha XX. yüzyıl başında Semey’de yaşayan bir Kazak, Hive’de yaşayan bir Türkmen ya da Buhara’daki bir Özbek binlerce kilometre ötede, Kırım’daki Bahçesaray’da yayınlanan Tercüman gazetesini rahatça okuyup anlarken, alfabe değişikliğiyle birlikte birbirlerini zor anlar hale geldi.

Otuz yıla yakın bir süre SSCB’nin liderliğini yürüten Stalin, iktidarda kaldığı süre boyunca “proletarya diktatörlüğü” değil “tek adam diktatörlüğü” politikası uyguladı. SSCB, Stalin döneminde çok hızlı bir ekonomik ilerleme gösterdi ve kısa zamanda dünyanın ikinci büyük ekonomisi haline geldi. 

Sovyetleştirme hareketi olan hücum politikalarının en belirgin biçimde izlendiği alan, Müslüman kadınların yaşayışındaki değişimler oldu. Sovyet yönetimi açık bir biçimde Orta Asya kadınlarının geleneksel İslami yaşam tarzına karşı savaş açtı. Bu aslında genel olarak tüm dinlere, bunlar içinde tabi ki İslam’a karşı başlatılan ateist kampanyanın bir yan etkisiydi. Bu din karşıtı kampanya toplumda büyük rahatsızlıklara yol açtı. Müslüman kadınların örtünmesi ve özellikle peçe takması istenmiyordu. 

Bolşevik devriminin onuncu yılında, 1927’de uygulamaya konulan ilk Beş Yıllık Kalkınma Planı çerçevesinde Orta Asya ekonomisi büyük değişimlere sahne oldu. En önemli hususlar tarımın kollektifleştirilmesi ve göçebelerin yerleşik hayata
geçirilmesi oldu. 

Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbaçov geçti. Genç bir politikacı
olan Gorbaçov önce ekonomide yeniden yapılanma (perestroyka), daha sonra da
toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.

Ağustos 1991’de Gorbaçov’u iktidardan indirmek amacıyla bir darbe girişimi
yapıldı. Başarısız olan bu darbe girişimi SSCB’de zaten iyice zayıflayan devlet otoritesini sarstı. Sovyetler Birliği devlet kurumları, siyasi istikrarsızlık ve ekonomik krizler nedeniyle iş göremez hale gelmişti. Sonuçta, Sovyetler Birliği’nin en üst düzey yönetim kurulu olan SSCB Yüksek Sovyeti’nin 26 Aralık 1991 yılında aldığı kararla Sovyetler Birliği devleti resmen ortadan kalkı.