ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 20

Feyzullah Hocayev ulus inşa etme siyaseti güden ve Ceditçi gelenekten gelen milliyetçi eğilimli Özbek lideridir.

1990 yılında Özbekistan’ın Sovyetler Birliği içindeki egemenliği kabul edildi.

Raşidov dönemi, Sovyetlerde rüşvet ve adam kayırmacılık (nepotizm) ile özdeşleştirilmiştir.

Buhara Cellatları adlı eserde hanlık döneminde Ceditçi aydınların uğradığı zulümler ele alınmıştır.

Özbekistan'ın başkenti Taşkent şehridir.

Tâgay Murad’ın Babamdan Kalan Tarlalar romanı 1998’de yönetmen Şöhret Abbasov tarafından sinemaya da uyarlanmıştır. Yüz yıllık köy hayatının ele alındığı filmde Özbek hayatı ve gelenekleri canlandırılmıştır.

1993’te Özbekistan Latin alfabesine geçme kararı almıştır. Günümüzde de Latin alfabesi kullanılmaktadır.

Özbekistan toprakları, Türkiye’nin yarısından biraz fazladır (447 bin km2). Ülkenin dörtte üçü çöl, yarı çöl ve bozkırdır; ekilebilir alanlar % 9’dur. Aral’ı besleyen nehirlerin (pamuk alanlarında) aşırı kullanılması sonucunda gölün üçte ikisi kurumuştur. Fergana ve diğer bazı bölgeleri verimli alanlara sahiptir. Ülkenin batı ve orta kısımları düzlüktür; doğu kısmında dağlık yerler bulunmaktadır.

Sovyetler Birliği zamanında Taşkent, Moskova ve Leningrad’dan sonra üçüncü büyük şehirdi.

1959 sayımında ülke nüfusunun % 62’sini oluşturan Özbekler, hızlı bir artış göstererek 1989’da % 71.4’e ulaşmışlardır. Günümüzde Özbeklerin ülke içindeki oranı % 80 olarak tahmin edilmektedir. Ruslar ise tam tersine azalmaya doğru gitmişlerdir.

Aral gölünün güney taraflarında yaşayan Karakalpaklar, Kazaklar gibi Kıpçak lehçesiyle konuşan bir Türk topluluğudur.

Stalinci kuşak siyasetçilerin himayesinde yetişen Özbek lider Şeref Raşidov’dur.

1990’da Özbekistan’ın Sovyetler Birliği içindeki egemenliği kabul edildi.

1939-40 yıllarında Sovyet hükûmetinin aldığı yeni bir kararla Özbekler Kiril alfabesine geçirildiler.

Sol kanat Ceditçiler Sadriddin Aynî, Hamza Hakimzade, Abdullah Avlanî'dir.

Bağımsızlığın ilk yıllarında, Özbekistan hâkimiyet sembollerini benimseyen kararlar aldı; 1992’de yeni anayasa kabul edildi, milli marş, bayrak ve para birimi belirlendi.

1993’te Özbekistan Latin alfabesine geçme kararı aldı.

Özbekistan Orta Asya cumhuriyetleri içinde nüfusça en yoğun ülkedir. 1989’dan beri nüfus sayımı yapılmamış olsa da, ülke nüfusunun 30 milyona yaklaştığı tahmin edilmektedir. Taşkent ise 3 milyona yaklaşan nüfusuyla bölgedeki en büyük şehirdir. Sovyetler Birliği zamanında Taşkent, Moskova ve Leningrad’dan sonra üçüncü büyük şehirdi.

Türkçenin üç ana grubundan (diğer ikisi Oğuz ve Kıpçak) Çağatay lehçesine ait olan Özbekçe, Uygur Türkçesiyle aynı grupta olup Türkiye Türkçesine yakındır. Dil özellikleri bakımından Özbekçe iki ana gruba ayrılır. Birincisi, Farsçanın çok fazla (Taşkent, Buhara, Semerkand) ve epeyce (Fergana, Hokand) etkisinde kalan güney lehçesidir. Bu lehçe Türk dillerine özgü olan ses uyumunu kaybetmiştir. Günümüzde Özbek edebi dili bu lehçeye dayanmaktadır. İkincisi, kuzeydeki Kıpçak-Özbek lehçesidir; bunda Farsçanın etkisi azdır. Bu iki lehçeden başka, Hive bölgesinde Oğuz lehçesi konuşulmaktadır.

Orta Asya etnik esasa göre bölünürken, Karakalpakistan doğrudan Rusya Federasyonu’na bağlı bir özerk bölge haline getirildi. 1932 yılında ise özerk cumhuriyet statüsü kazandı. 1936’da özerkliğini koruyarak Özbek SSC’ne dâhil edildi. Karakalpakça adı altında edebi bir dil yaratıldı. Bu operasyonun hedefi açıktı: Rusya, güçlü bir Kazakistan görmek istemiyordu; böl ve yönet siyaseti Sovyet yönetiminin işine geliyordu. Moskova, Karakalpakistan’ı Özbek SSC’ye katmakla hem Özbek sadakatini mükâfatlandırdı, hem de aynı yıl Tacikistan’ın Özbekistan’dan koparılmış olmasını telafi etmiş oldu.