ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 18

Ceditçi kuşağın tasfiye edilmesinden sonra, 1938’de, Osman Yusupov’un başa getirilmesiyle Özbekistan SSC’nde yeni bir dönem başladı. Yusupov ve ondan sonra gelen Niyazov, Kemalov ve Muhiddinov gibi liderler Stalinci kuşak olarak adlandırılırlar.

Stalinci kuşak siyasetçilerin himayesinde yetişen Özbek lider Şeref Raşidov’un Özbekistan tarihinde ayrı bir yeri vardır. Uzun yıllar (24 yıl) hüküm süren Raşidov, statükocu tavırlarıyla Çarlık dönemindeki Buhara emirlerine benzetilir. Raşidov, bir taraftan Moskova politikalarıyla uyumlu gibi hareket ederken, diğer yandan devlet kademelerinde sessiz bir Özbekleştirme siyaseti izlemiştir. Raşidov dönemi, Sovyetlerde rüşvet ve adam kayırmacılık (nepotizm) ile özdeşleştirilmiştir. Moskova’dan gelen aşırı pamuk talebine karşılık, Raşidov hükûmeti rakamları abartarak sanki çok büyük üretim yapılıyormuş görüntüsü yaratmış, bunun karşılığı olarak merkezden geniş bir tahsisat koparmıştır. Diğer cumhuriyetlerde de benzeri uygulamalar olmakla birlikte, Özbekistan ve Raşidov dönemi bu özelliğiyle ünlenmiştir.

Özbekistan, Orta Asya’nın ortasında yer alan bir ülkedir.

Özbekistan toprakları, Türkiye’nin yarısından biraz fazladır (447 bin km2).

Karakalpakistan doğrudan Rusya Federasyonu’na bağlı bir özerk bölge haline getirildi. 1932 yılında ise özerk cumhuriyet statüsü kazandı.

Şeref Raşidov Dönemi (1959-83)

Kırgızistan’ın Oş şehrinde Kırgız ve Özbek gençleri arasında çatışmalar oldu. Fergana bölgesinde patlak veren etnik çatışmalarla baş edemediği gerekçesiyle Özbekistan’ın başındaki Refik Nişanov görevinden alındı; yerine İslam Kerimov parti birinci sekreteri olarak atandı.

1990’da Özbekistan’ın Sovyetler Birliği içindeki egemenliği kabul edildi

Sovyetlerin dil siyaseti, uluslar yaratma sürecinin bir parçasıydı.

Doğuda komünizmin yayılmasını zorlaştıran eski medeniyetle alakayı kesmek için en önemli araç alfabe değişikliğiydi.

1939-40 yıllarında Sovyet hükûmetinin aldığı yeni bir kararla Özbekler Kiril alfabesine geçirildiler.

Sovyet sisteminin ani bir şekilde çökmesiyle İslam Kerimov Özbekistan’ın en güçlü siyasi lideri olarak ortaya çıktı.

Bolşevik devrimini izleyen yıllarda Orta Asya’da Ceditçi edebiyat varlığını devam ettiriyordu. Gerçi bu dönemde sol kanat Ceditçiler (Sadriddin Aynî, Hamza Hakimzade, Abdullah Avlanî) devrimi, Lenin’i ve özgürlüğü alkışlayan şiirler yazdılar. Fakat bu yıllarda milliyetçi Ceditçiler daha ağır basıyordu. Abdurrauf Fıtrat’ın başı çektiği bu grup 1919’da Çigatay Gurungi (Çağatay Grubu) adında bir edebiyatçılar derneği kurdu. Çolpan, Elbek, Batu, Gazi Yunus gibi şair ve yazarlar bu grup içinde yer alıyordu.

Bolşevik devrimini izleyen yıllarda Orta Asya’da Ceditçi edebiyat varlığını devam ettiriyordu. Gerçi bu dönemde sol kanat Ceditçiler (Sadriddin Aynî, Hamza Hakimzade, Abdullah Avlanî) devrimi, Lenin’i ve özgürlüğü alkışlayan şiirler yazdılar. Fakat bu yıllarda milliyetçi Ceditçiler daha ağır basıyordu. Abdurrauf Fıtrat’ın başı çektiği bu grup 1919’da Çigatay Gurungi (Çağatay Grubu) adında bir edebiyatçılar derneği kurdu. Çolpan, Elbek, Batu, Gazi Yunus gibi şair ve yazarlar bu grup içinde yer alıyordu.

1920’lerde ve 30’larda gelişen yeni Özbek edebiyatında Hamza Hakimzade Niyazi (1889-1929), Abdullah Kadirî ve Süleyman Çolpan gibi genç kuşak Ceditçiler kültür hayatında etkili oldular. Daha ziyade romanlarıyla tanınan Abdullah Kadirî (1894-1938), toplumunun geri kalmasından duydu¤u rahatsızlı¤ı dile getirdi. Ötken Künler (Geçmiş Günler, 1922) ve Mihrabdan Çayan (1929) adlı tarihî romanlarıyla kendini kabul ettirdi. Kadirî, Rus işgali öncesindeki Özbek toplumunu bu romanlarda, Türkistanlıların kendi aralarındaki mücadelelerini, toplum hayatındaki bozulmaları işledi. Bu romanlar di¤er bazı edebiyatçıları (mesela Kazak edebiyatçılarından Muhtar Avezov’u) etkiledi.

Orta Asya kadınlarının sosyal hayata katılması Sovyetlerin öncelik verdiği sosyal amaçlardan biriydi. Rejim, kadınların iş gücünden yararlanmak istiyor, bunun için onları geleneksel bağlardan koparmayı amaçlıyordu. Kadınlar evde kapalı kaldığı müddetçe gelenekselliğin sürdürücüsü olacak, yeni yetişecek nesiller de bundan etkilenecekti. Kadınları dönüştürmek amacıyla 1927 yılından itibaren bir dizi girişimler (hücum kampanyası) başlatıldı; yaptırımlar uygulandı. Evlilik yaşı on sekize çıkarıldı; çok evlilik ve başlık parası alınması yasaklandı. Kız çocuklarının okutulması zorunlu hâle getirildi. Diğer yandan, büyük aileler parçalanarak akrabalık bağları zayıflatılmaya çalışıldı. Geleneksel ev tiplerinin tersine, pencereleri dışa bakan binaların yapılması teşvik edildi. Sadece kadınların katıldığı törenler yerine, erkeklerin de katıldığı karma törenler özendirildi. Kadınların üzerindeki yükü azaltmak için kreşler (çocuk yuvaları) açıldı. Evlerin mimarisinde, aile hayatını açığa çıkarmak ve böylece kadının kapatılmasını zorlaştırmak amaçlandı. Geniş bulvarlar şehrin ve kolhozların ortasından geçirildi; evler bu geniş cadde boyunca sıralandı. Geleneksel, içe kapanık büyük aile evlerinin yerine, pencereleri caddeye bakan evler inşa edildi.

Özbek ekonomisi, daha Çarlık döneminden başlayarak Rusya’ya bağımlı hâle getirilmişti. Çarlık hükûmeti, Amerika’ya olan pamuk bağımlılığından kurtulmak için Türkistan tarlalarını tamamen pamuk ekimine tahsis etmeye çalıştı. Türkistan’ın iktisadi merkezi olan Fergana’da ziraatın önemli bir bölümü pamuk ekimine ayrıldı. XX. yüzyılın başına gelindiğinde, Fergana’daki gelirin yarısına yakını pamuk ekiminden sağlanıyordu. İşçilerin yarıdan fazlası pamuk işinde çalışıyordu

Tarihteki Timur İmparatorluğu'nun asli merkezi Orta Asya'da Özbekistan'dır.

Rusya, Özbekistan'ın sınır komşusu ülkelerden biri değildir.

Özbekçe dili, Türkçenin "Güney-Doğu Çağatay Türkçesi" lehçesindendir.