ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 17

 Kazakistan Cumhuriyeti, Orta Asya Türk cumhuriyetleri arasında yüzölçümü açısından en büyük ülkedir. Kazakistan 2,7 milyon kilometrekare ile dünya sırala­masında en büyük dokuzuncu ülke konumundadır. Bir diğer deyişle Türkiye’nin yaklaşık 4 katı büyüklüğündedir. Eski Sovyet cumhuriyetleri arasında ise Rusya Federasyonu’ndan sonra ikinci büyük yüzölçümüne sahiptir. Bu geniş coğrafyaya oranla çok az sayılabilecek bir nüfusu vardır. Kazakistan’da 2013 yılı verilerine göre yaklaşık 17 milyon kişi yaşamaktadır. Kazakistan, kilometrekare başına 6 kişi ile dünyadaki en düşük nüfus yoğunluğuna sahip ülkeler arasındadır. Kazakistan halkının %63’ünü Kazaklar, %25’ini ise Ruslar oluşturmaktadır. Kazakistan’da yüzden fazla etnik grup yaşamaktadır. Bunlar arasında Ukrainler, Almanlar, Ko­reliler, Özbekler, Tatarlar ve Uygurlar sayılabilir. Geniş topraklara sahip bir ülke olmasının yanı sıra Kazakistan çok zengin ye­raltı kaynaklarına sahiptir.

1962-1986 yılları arasında Kazak SSC’ni Dinmuhammed Konayev yöneti­yordu. Gorbaçov, tamamen ekonomik planlarla hareket ederek Brejnev dönemi­nin simgesi konumundaki Konayev’i görevden aldı. Onun yerine Aralık 1986’da Gennadiy Kolbin adında daha önce Kazakistan’da hiç yaşamamış, Kazakları ve Kazakistan’ı tanımayan bir Rus’u getirdi. Bu durum halk arasında büyük bir in­fiale neden oldu. Kazaklar, “Kazakistan Kazaklarındır” sloganını tekrar ederek bir Rus değil, bir Kazak tarafından yönetilmek istediklerini açıkça dile getirdi. Çoğunluğunu öğrencilerin oluşturduğu binlerce kişi Almatı’da sokaklara çıkarak gösteriler düzenledi. Sovyet güvenlik güçleri şiddetle karşılık verdi. İki gün süren sokak olaylarında yüzlerce kişi hayatını kaybetti, binlerce kişi yaralandı ve yine binlerce kişi tutuklanarak hapse atıldı. Kazak tarihinde “Jeltoksan (Aralık) Olay­ları” adıyla bilinen bu olaylar gelişen Kazak milliyetçiliğini canlandırdı.

 

Nazarbayev, Kazakistan’ın kendine yeter hale gelmesi için politikalar yürütmeye başladı. Özellikle ülkenin sahip olduğu maden ve petrol kaynaklarının kullanımı tamamen Moskova’nın elindeydi. Gorbaçov, dünyanın en büyük petrol yatakları arasında sayılan Kazakistan’daki Tengiz petrollerinin çıkarılması ve satışı konularında Amerikan Chevron firmasıyla görüşmeler yürütüyordu. Söz konusu görüşmeler Nazarbayev’e danışılmadan Moskova’da yapılıyordu. Nazarbayev, egemenlik ilanı ile birlikte tüm doğal kaynaklar üzerinde tam kullanım yetkisi için mücadele verdi ve 1991 yılında Moskova artık pes ederek Kazakistan’a bu hakları verdi. Nazarbayev, 1 Aralık 1991’de yapılan başkanlık seçimlerini kazanarak konumunu güçlendirdi. Birkaç gün sonra 16 Aralık 1991’de Kazakistan bağımsızlığını ilan etti. Bağımsız bir devlet olarak dünya siyasetinde yerini almak için hızla diplomatik girişimler başlatıldı.

Kazakistan federal olmayan, üniter devlet yapısına sahip bir cumhuriyettir. Günümüzde yürürlükte olan anayasa 30 Ağustos 1995 tarihinde kabul edildi. Bu anayasada Kazakistan cumhuriyeti, demokratik, laik ve sosyal bir devlet olarak tanımlanmaktadır. Anayasaya göre devletin temel görevleri halkın huzurunu, siyasi istikrarı, ekonomik gelişmeyi ve halkın refahını sağlamaktır. Bunu da demokratik yollarla, seçimle oluşturulan parlamento ve yine seçimle işbaşına gelen cumhurbaşkanı aracılığıyla yapar. Kazakistan anayasası yasama, yürütme ve yargı organlarının ayrılığı ve bağımsızlığı prensibini kabul etmektedir. Yeni anayasada Milli Meclis ve Senato adı verilen ikili bir yapı oluşturuldu. Kazakistan siyasi sistemi yasal ve fiili olarak geniş yetkileri olan cumhurbaşkanı merkezinde şekillenmiştir. Cumhurbaşkanı çok geniş yetkilerle donatılmıştır.

 

 

II. Dünya Savaşı yıllarında Slavların yanı sıra Volga Almanları, Ko­reliler, Tatarlar ve Ahıska Türkleri gibi pek çok etnik grup Kazakistan’a sürgüne gönderildi. Yani Kazak nüfusu hızla azalırken, Kazak olmayan nüfus daha büyük bir hızla artıyordu. Bu duruma son darbeyi 1950’lerdeki “Bakir Topraklar” pro­jesi vurdu. II. Dünya Savaşı sonrasında tarımsal üretimi gittikçe azalan Sovyetler Birliği’nin tahıl ihtiyacını karşılamak amacıyla “el değmemiş, bakir” Kazak boz­kırları büyük bir proje ile tarıma açıldı. Bu amaçla Rusya’dan yüzbinlerce tarım işçisi Kazakistan’a akın etti. Sonuçta Kazakistan’ın nüfus dengesi altüst oldu. 1959 nüfus sayımına göre Kazaklar, Kazakistan nüfusunun sadece %30’unu oluşturu­yordu. Yani Kazaklar kendi ülkelerinde azınlık haline geldi.

 Kazakistan’daki bir diğer etnik sorun ülkede yaşayan Uygurlar meselesidir. Çin Halk Cumhuriyeti, Doğu Türkistan sorunu dolayısıyla Kazakistan’da yaşayan Uy­gurları kendi güvenliği açısından bir tehdit olarak görmektedir. Bu nedenle Çin, Kazakistan’daki Uygurların teşkilatlar kurarak kendi aralarında bir birlik oluştur­masına karşı etnik ve kültürel hakların kısıtlanması yönünde Kazakistan’dan bazı taleplerde bulunmaktadır.

Kazakistan’ın en büyük gelir kaynağı petrol ihracıdır. Yurtiçi gelirlerin yakla­şık olarak % 50’si petrol gelirlerinden kaynaklanmaktadır. Kazakistan’da Tengiz, Karaşağanak ve Kaşağan petrol yatakları başta olmak üzere birçok petrol üretim merkezi vardır. Kazakistan petrol kaynakları açısından dünyada 13. sırada yer almaktadır.

Kazakistan ve Rusya birçok konuda anlaşsalar da bazı konularda ayrı düşmektedir. Örneğin Rusya, Hazar Denizi’nin altından geçirilecek herhangi bir boru hattı projesine karşı çıkmaktadır. Bu boru hattının Bakü-Ceyhan hattına yarar sağlayacağını bilmekte, bu nedenle böyle bir projenin en azından Hazar Denizi’nin statüsü hakkındaki tartışmalar sona erene kadar gerçekleştirilmemesi gerektiğini savunmaktadır. Ayrıca Nazarbayev’in Hazar Denizi’ni Karadeniz’e bağlaması düşünülen Avrasya Kanalı projesi de Rusya’nın tepkisini çekmektedir. Bu kanal gerçekleşirse

Kazakistan’ın açık denizlere erişimi daha kolay olacağı için boru hatlarındaki Rusya tekeli ortadan kalkacaktır. Bu nedenle Rusya bu projelere karşı durmaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti yetkilileri Kazakistan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülkenin Türkiye olduğunu her fırsatta dile getirmektedir. Bu yalnızca diplomatik bir ilişki başlatmanın ötesinde sembolik anlamlar taşıyan bir siyasi girişim olarak değerlendirilebilir. Gerçekten de Kazakistan, ve genel olarak tüm Orta Asya Türk cumhuriyetleri, Türkiye için tarihî ve kültürel anlamlar ifade ediyordu.

Türkistan'ın Çin hakimiyeti altından kalan bölümüne Doğu Türkistan, Rusya hakimiyeti altında kalan bölümüne ise Batı Türkistan veya Rus Türkistan'ı adı verilmiştir. Doğru yanıt D'dir.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.  Doğru yanıt D'dir.

Tüm Türkistan halklarının en büyük isteği özerklik ve Ruslarla eşit haklara sahip olmaktı. İç savaştan galip çıkan Sovyet yönetimi de tam olarak bunları vaad ediyordu. Bu vaatlerinin yerine getirileceği garantisi ile Türkistan halkları 1922'de Sovyet hakimiyetine girmiştir. Doğru yanıt A'dır.

Günümüzde Orta Asya’da bulunan cumhuriyetlerin sınırları Sovyet yönetimi tarafından 1924'te başlayan ve uzunca bir süre devam eden bir süreç sonucunda belirlendi. Birçok kez değişikliğe uğrayan ve günümüzde bile tartışmalara yol açan bu sınır belirleme politikası çağdaş Orta Asya siyasi coğrafyasını ortaya çıkardı. Sovyetler Birliği’nin Orta Asya’da uygulamaya koyduğu ilk kapsamlı politika bu sınır belirleme projesidir. Doğru yanıt A'dır.

Sovyet idarecileri, Türk milliyetçiliği ve siyasal İslamcılık hareketlerini tümüyle ortadan kaldırmak amacındaydı. Bu nedenle Rusya iç savaşının sürdüğü yıllarda Harezm ve Buhara cumhuriyetleri kurulmuş olmasına rağmen sınır belirleme sürecinin sonucunda Buhara, Harezm ya da Hokand merkezli bir idari yapıya kesinlikle izin verilmedi. Çünkü bu merkezler eski milliyetçi hareketleri hatırlatıyordu. Doğru yanıt C'dir.

Sovyetler Birliği döneminde Orta Asya’da uygulamaya konulan politikaları üç ana kategoride toplamak mümkündür. Yeni kurulan Sovyet yönetimi siyaset, ekonomi ve kültür alanlarında köklü değişiklikler yaptı. Siyaset alanındaki en önde gelen politika yerelleştirme (korenizatsiya) olarak bilinen siyasi kadrolarda yerel halka da yer verilmesi sürecidir. Ekonomideki en kapsamlı politika göçebelerin yerleşik hayata geçirilmesi ve tüm tarımsal faaliyetin özel teşebbüsün elinden alınarak sovhoz ve kolhoz adı verilen büyük devlet çiftlikleri eliyle yürütülmesi oldu. Kültür alanındaki en büyük değişiklik tabii ki alfabe değişiklikleri ve eğitimin Rusçalaştırılmasıdır. Doğru yanıt B'dir.

Tüm Orta Asya kültür ve dilini etkileyen en önemli değişiklik alfabe değişiklikleri olmuştur. Türk dilli halkların kullandığı Arap alfabesi yerine önce 1926 yılından sonra Latin alfabesi, daha sonra, 1940’lı yıllarda, Kiril alfabesi kullanılmaya başlandı. Doğru yanıt A'dır.

Dünyanın ikinci süper gücü konumundaki Sovyetler Birliği 1970’lerde büyük bir ekonomik durgunluğa girdi. Sovyet yönetimi, Leonid Brejnev’in liderliğinde Soğuk Savaş’ı askerî alanda sürdürebilse de ekonomik olarak Amerika Birleflik Devletleri’yle (ABD) ve özellikle Batı Almanya ile rekabet edebilecek güce sahip değildi. Halkın satın alma gücü ve hayat standartları oldukça düşüktü. Sovyet halkının sadece % 9’u otomobil sahibiydi. Ayrıca kapalı bir toplum olması nedeniyle bilgisayar kullanımı çok düşük düzeydeydi. Teknolojik geri kalmışlık ekonomik verimsizlikle birleşince Sovyetler Birliği devleti hızla çökmeye başladı. Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbaçov geçti. Genç bir politikacı olan Gorbaçov önce ekonomide yeniden yapılanma (perestroyka), daha sonra da toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.  Dünya genelinde yaşanan ekonomik durgunluk ve ABD yönetiminin Soğuk Savaş’ta üstün duruma geçmesi ekonomik tedbirlerin başarısız olmasının yolunu açtı. Sovyetler Birliği çok geniş topraklara ve kalabalık bir nüfusa yeterli politikaları üretemiyordu. En önemlisi Brejnev döneminde zirveye çıkan siyasi yolsuzluklar artık Sovyetler Birliği’nin en küçük yönetim birimlerine kadar yayılmıştı. Gorbaçov, siyasi kadroları değiştirerek yolsuzlukların ve verimsizliğin önüne geçmeye çalıştı. Ancak milli ve kültürel değerleri hesaba katmadan uygulamaya koyduğu politikalar olumsuz tepkilere neden oldu. Nihayetinde bu politikalar istenen sonucu vermedi. Doğru yanıt D'dir.

Sovyetler Birliği devletinin resmen ilga edilmesiyle birlikte bu cumhuriyetlerin bağımsızlığı resmiyet kazandı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 15 yeni cumhuriyet ortaya çıktı. Bunlar arasında 5 cumhuriyet Orta Asya bölgesinde yer alıyordu. Bu cumhuriyetler; Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan'dır. Doğru yanıt E'dir.

Günümüzde Orta Asya dendiği zaman Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerinin kapsadığı coğrafi alan akla gelmektedir.