ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 16

Bugünkü Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ı kapsayan bölge Çarlık Rusyası zamanında resmen Türkistan Genel Valiliği adı altında yönetildi. Kazak bozkırları ise Bozkır Genel Valiliği kapsamında yer aldı.

Kendilerine “Ak Ruslar” adı verilen muhafazakar ve liberal güçler ortak düşmanları komünist “Kızıl Ordu”ya karsı savaşmaya başladı. Dış güçler Ak Ruslara yardım etmeye çalıştı. Böylece Komünistler, iç savası eski çarlık rejimini geri getirmeye çalışan dış güçlere karsı ulusal bir kurtuluş mücadelesi olarak sunma imkanı buldu. Sonuçta dış müdahale komünist Kızıl Ordu’ya desteği daha da arttırdı.

Türkistan halkları, Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler ve Türkmenler 1917- 1922 arasında yaklaşık beş yıl boyunca genel Rusya siyasetine dahil olarak kendi kaderlerini tayin etmeye çalıştılar. Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden söz etmek mümkündür: Orenburg ve Hokand şehirleri Kazaklar ve Kırgızlar için, Buhara, Taşkent ve Hokand Özbekler için, Hive de daha çok Türkmenler ve Özbekler için önemli merkezlerdi.

5 Aralık 1917’de Kazak Alaş Partisi’nin önderliğinde Orenburg’da Alaş Özerkliği ilan edildi.

A. Zeki Velidi Togan (1890- 1970): Rusya iç savaşı yıllarında Başkurdistan milli hareketi liderliği yapan Togan, Bolşeviklerle savaşta aktif rol oynadı.

Stalin, gücünü pekiştirebilmek amacıyla 1936 yılında yeni bir anayasa hazırlattı. Bu anayasa çerçevesinde günümüzdeki Orta Asya siyasi coğrafyası nihai biçimine kavuştu. Orta Asya’da Kazak SSC, Kırgız SSC, Özbek SSC, Türkmen SSC ve Tacik SSC olmak üzere beş birlik cumhuriyeti kurulmuş oldu. Bu cumhuriyetlerin sınırları günümüzde değişmeden devam etmektedir.

Basmacılık: Orta Asya’da Sovyetlere karşı silahlı direniş hareketidir.

Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbacov geçti. Genç bir politikacı olan Gorbaçov toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.

Sovyetler Birliği’nin en üst düzey yönetim kurulu olan SSCB Yüksek Sovyeti’nin 26 Aralık 1991 yılında aldığı kararla Sovyetler Birliği devleti resmen ortadan kalktı.

Türkistan kelimesi Türklerin yaşadığı ülke anlamına gelmektedir. Bu bölgeye İran yazılı kaynaklarında Turan da deniliyordu. Asya’da hâkim olan iki gücü temsilen İran-Turan karşılaştırması Farsça kaynaklarda sıkça kullanılıyordu. Sonraki yıllarda Turan yerine Türkistan adı kullanılmaya başladı ve günümüze kadar ulaştı. Ayrıca Türklerin yurdu hakkında en eski bilgileri XI. yüzyılda yazılmış olan Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı ünlü sözlüğünden öğrenmekteyiz.

Çağdaş Orta Asya bölgesi coğrafi olarak Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan’dan oluşan bölgedir. Bu cumhuriyetler arasında yer alan Tacikistan etnik ve kültürel olarak diğer Türk dilli cumhuriyetlerden ayrılmaktadır. Tacikler, Fars kökenlidir.

Rusya İmparatorluğu’nda Çar II. Aleksandr’ın XIX. yüzyıl ortalarında başlattığı Büyük Reform hareketi başarıya ulaşamayınca  ekonomik , toplumsal ve siyasi çalkantılar 1905 Devrimini getirdi. Şubat 1917 ‘ de çarlık yıkıldı, Ekim 1917 ‘ de ise Bolşevik Devrimi gerçekleştirildi ve barış ve toprak olmak üzere halkın en önemli iki isteğine cevap vermeye çalışıldı. Bundan sonra başka ülkelerin de destekleriyle iç savaş çıktı. Bu iç savaştan başarıyla çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’ de ilk aşamada dört Sovyet cumhuriyeti tarafından SSCB kuruldu. SSCB 1991 yılında ise dağıldı.

Rusya İmparatorluğu dahilindeki Orta Asya bölgesinde iki genel valilik ve iki hanlık vardı. Bozkır ve Türkistan Genel Valilikleri, Hive Hanlığı, Buhara Emirliği. Çok küçük bir alana sıkışmış durumdaki Türkistan hanlıkları tam olarak bağımsız değildi. Rusya’nın koruması altında hüküm sürüyorlardı. Ayrıca bu coğrafyada beş siyasi merkezden söz edilebilir: Orenburg, Hokand, Hive, Buhara, Taşkent. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir. Almatı (Almaata) Kazakistan’ın en büyük kenti ve eski başkentidir.

Tek ve birleşik Türkistan fikri Mir Sayid Sultangaliyev’e aittir. Ancak bu fikir Sovyet yönetimi tarafından kabul görmemiştir. Hâlbuki halkların tümü, özerk olma hatta bağımsız olma düşüncesiyle birliğe katılmışlardır. Bunda Lenin’in halkların kendi kaderlerini tayin etme hakkı sözü önem taşımaktadır.

Sovyetler Birliği yönetimi sınır belirleme çalışmalarını büyük bir titizlikle ve belli siyasi amaçlar doğrultusunda yürütmüştür. Özellikle halkların büyük topluluklar oluşturmasını önlemek için uyguladığı böl ve yönet siyaseti etkili olmuştur. Dil ve kültür açısından Kazaklara daha yakın olan Karakalpaklar önce Kırgız ( Kazak )  Cumhuriyetine bağlanmış, daha sonra Özbek Cumhuriyetinde özerk hale getirilerek Kazaklardan kesin sınırlarla ayrılmışlardır.

Orta Asya’da Sovyetlere karşı silahlı direniş hareketine Basmacılık denir. Enver Paşa, Orta Asya’ya gelerek basmacı hareketine katıldı. Sovyet yönetimine karşı Türkistanlı Basmacıları örgütlemeye çalıştı ama başarılı olamadı.

1924 anayasasıyla birlikte oluşturulan SSC ceza kanunu ile geleneksel bazı durumlar, aile hayatıyla ilgili başlık parası, çokeşlilik, küçük yaşta evlendirme gibi bazı hususlar yasaklanmış, şeri mahkemeler kapatılmış, dini eğitim yapan kurumlar kapatılmıştır. İbadetlerin yapıldığı yerlerin kapatılması söz konusu değildir.

Ulusal sınırların belirlenmesi politikası siyasi alanda yapılan bir çalışmadır. Diğerleri ekonomiktir.

Ekonomide yeniden yapılanma ( perestroyka ) ve toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik ( glasnost ) politikaları, ülkedeki yolsuzlukların ve verimsizliğin önüne geçmek için olsa da, milli ve kültürel değerler hesaba katılmadığı için başarısız olmuştur. Bunun yanı sıra dünyadaki ekonomik çalkantılar, milliyetçi hareketler cumhuriyetleri birleştirmekten uzaktır.