ÇAĞDAŞ TÜRK DÜNYASI - Deneme Sınavı - 14

Günümüzde Orta Asya dendiği zaman Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerinin kapsadığı coğrafi alan akla gelmektedir. Bu durumun nedeni bölgedeki Rus ve Sovyet politikalarının tarihsel etkileridir. Yani Orta Asya tabirinin günümüzde bu beş cumhuriyetle sınırlandırılmış olması özellikle Sovyet politikalar›n›n bir sonucudur.

Türkistan kelimesi “Türklerin yaşadığı ülke” anlamına gelmektedir. Bu bölgeye İran yazılı kaynaklarında Turan da deniyordu. Asya’da hâkim olan iki gücü temsilen İran Turan karşılaştırması Farsça kaynaklarda sıkça kullanılıyordu. Sonraki yıllarda Turan yerine Türkistan adı kullanılmaya başladı ve günümüze kadar ulaştı. Ayrıca Türklerin yurdu hakkında en eski bilgileri XI. yüzyılda yazılmış olan Kaşgarlı Mahmud’un Divan-u Lugati’t- Türk adlı ünlü sözlüğünden öğrenebilmekteyiz.

Türklerin yurdu hakkında en eski bilgileri XI. yüzyılda yazılmış olan Kaşgarlı Mahmud’un Divanu Lugati’t-Türk adlı ünlü sözlüğünden öğrenebilmekteyiz.

Bugünkü Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ı kapsayan bölge Çarlık Rusyası zamanında resmen Türkistan Genel Valiliği adı altında yönetildi. Kazak bozkırları ise Bozkır Genel Valiliği kapsamında yer aldı.

Özetle, çağdaş Orta Asya bölgesi coğrafi olarak Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan’dan oluşan bölgedir. Bu cumhuriyetler arasında yer alan Tacikistan etnik ve kültürel olarak diğer Türk dilli cumhuriyetlerden ayrılmaktadır. Bu nedenle Türkiye’de Orta Asya denince dört Türk cumhuriyeti akla gelmektedir.

Sonuçta Rusya, Mart 1918’de imzalanan Brest Litovsk antlaşmasıyla savaştan çekildi.

Ancak istedikleri barışı yine gelmedi. Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesi Rusya’da bir iç savaşın çıkmasına yol açtı. Kendilerine “Ak Ruslar” adı verilen muhafazakar ve liberal güçler ortak düşmanları komünist “Kızıl Ordu”ya karşı savaşmaya başladı. Bir hayli şiddetli çatışmalar, açlık ve sefalete yol açan iç savaş 1918- 1922 yılları arasında dört yıl sürdü. Aralarında İngiltere, Fransa, İtalya, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya’nın da bulunduğu dış güçler Ak Ruslara yardım etmeye çalıştı.

Sonuçta, Sovyetler Birliği’nin en üst düzey yönetim kurulu olan SSCB Yüksek Sovyeti’nin 26 Aralık 1991 yılında aldığı kararla Sovyetler Birliği devleti resmen ortadan kalktı.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte 15 yeni cumhuriyet ortaya çıktı. Bunlar arasında 5 cumhuriyet Orta Asya bölgesinde yer alıyordu. Kırgızistan 31 Ağustos’ta, Özbekistan 1 Eylül’de, Türkmenistan 27 Ekim’de ve Kazakistan 16 Aralık 1991’de bağımsızlıklarını ilan etti.

Günümüzde Orta Asya dendiği zaman Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan cumhuriyetlerinin kapsadığı coğrafi alan akla gelmektedir. Bu durumun nedeni bölgedeki Rus ve Sovyet politikalarının tarihsel etkileridir. Yani Orta Asya tabirinin günümüzde bu beş cumhuriyetle sınırlandırılmış olması özellikle Sovyet politikalarının bir sonucudur.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.

Vladimir Lenin (1870-1924), Bolşevik grubunun kurucusu ve önderi olarak ünlü düşünür Karl Marx’ın (1818-1883) devrimci sosyalist fikirlerini dogmatik bir komünist ideolojiye dönüştürdü.

Bolşevikler, Rusya Komünist Partisi adı altında yeniden yapılandı ve Rusya’yı savaştan çıkartacaklarını vaad ederek halktan geniş destek aldı. Sonuçta Rusya, Mart 1918’de imzalanan Brest Litovsk antlaşmasıyla savaştan çekildi. Rusya bu antlaşmayla Ukrayna, Doğu Polonya, Baltık ülkeleri ve Finlandiya’yı kaybederek ağır bir yenilgiye uğrasa da halk artık her ne pahasına olursa olsun barış istiyordu.

Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden sözetmek mümkündür: Orenburg, Hokand, Taşkent, Buhara ve Hive. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir. Her ne kadar kesin çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün olmasa da Orenburg ve Hokand şehirleri Kazaklar ve Kırgızlar için, Buhara, Taşkent ve Hokand Özbekler için, Hive de daha çok Türkmenler ve Özbekler için önemli merkezlerdi.

Alaş: Kazakların efsanevi atasının adıdır. Bu nedenle Kazak halkı için bazen “Alaş oğlu”, Kazak ülkesi için de “Alaş yurdu” tabirleri kullanılmıştır. XX. yüzyıl başında etkili olan milliyetçi Kazak düşünce hareketine Alaş Hareketi adı verilmektedir. Ahmet Baytursunov, Alihan Bökeyhanov, Miryakup Dulatov ve Mustafa Çokay’ın liderliğinde hareket eden Kazaklar, Alaş Özerkliğini kurdular ve Hokand Özerkliği’nde etkin rol oynadılar. Ancak güçlü Kızıl Ordu’ya karşı duramadılar ve 1920’de Bolşevik hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar.

Sovyetler Birliği döneminde Orta Asya’da uygulamaya konulan politikaları üç ana kategoride toplamak mümkündür. Yeni kurulan Sovyet yönetimi siyaset, ekonomi ve kültür alanlarında köklü değişiklikler yaptı.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), iç savaştan galip çıkan Bolşeviklerin girişimiyle Aralık 1922’de kuruldu.

Bu coğrafyada ayrıca beş siyasi merkezden sözetmek mümkündür: Orenburg,
Hokand, Taşkent, Buhara ve Hive. Söz konusu dönemde Türkistan halklarının
siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kararlar bu beş merkezde şekillenmiştir. Her ne
kadar kesin çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün olmasa da Orenburg ve Hokand şehirleri Kazaklar ve Kırgızlar için, Buhara, Taşkent ve Hokand Özbekler
için, Hive de daha çok Türkmenler ve Özbekler için önemli merkezlerdi. Ancak,
söz konusu merkezlerde halklar içiçe yaşamaktaydı. Örneğin Türkistan Genel Valiliği sınırları içinde yaşayan Kazakların nüfusu, Bozkır Genel Valiliği’nde yaşayan Kazaklardan daha çoktu. Bu nedenle Kazaklar hem Orenburg hem de Hokand’da yaşanan gelişmelerle yakından ilgilenmişlerdir.

Sovyetler Birliği liderliğine 1985 yılında M. Gorbaçov geçti. Genç bir politikacı olan Gorbaçov önce ekonomide yeniden yapılanma (perestroyka), daha sonra da toplumsal hayatta açıklık ve serbestlik (glastnost) politikalarını uygulamaya koydu.

Günümüzde Orta Asya’da bulunan cumhuriyetlerin sınırları Sovyet yönetimi tarafından 1924 yılında başlayan ve uzunca bir süre devam eden bir süreç sonucunda belirlendi. Birçok kez değişikliğe uğrayan ve günümüzde bile tartışmalara yol açan bu sınır belirleme politikası çağdaş Orta Asya siyasi coğrafyasını ortaya çıkardı. Sovyetler Birliği’nin Orta Asya’da uygulamaya koyduğu ilk kapsamlı politika bu sınır belirleme projesidir. Sovyet idaresi, milyonlarca insanı ve milyonlarca kilometre kare toprağı kapsayan bu büyük proje ile Orta Asya’da kesin bir hâkimiyet kurma işine girişti. Sovyetler Birliği, sınır belirleme politikası ile başlıca dört amacı gözetmekteydi. Öncelikle Orta Asya bölgesinde tam hâkimiyet sağlanacaktı. Sonrasında ekonomik olarak daha verimli bir yönetim bölümlenmesi hedefleniyordu. Ayrıca bu bölümlenme sayesinde milliyetçi hareketlerin önüne geçilecek ve dinî bir uyanışın olması engellenecekti.