ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Wallerstein, hiyerarşik bir yapıya sahip olduğunu iddia ettiği küresel kapitalist sistemin örgütlenişini ve bu sistemdeki aktörlerin oynadıkları rolleri açıklamak amacıyla, var olan geleneksel Marksist kavramsallaştırmayı belirli ölçülerde terk ederek, yeni bir kavramsal çerçeve önermiştir. Wallerstein, bu yeni kavramsal çerçevede, küresel kapitalist sistemin nasıl örgütlendiğini açıklamak için geleneksel Marksist terminolojinin sıklıkla başvurduğu sömüren, sömürülen, emperyalist, koloni gibi kavramlar yerine merkez, yarı çevre ve çevre ülkeler kavramlarını kullanır.

Wallerstein’ın kuramsal çalışmalarının köklerinde kimi klasik düşünürlerin ve kendi çağdaşlarının etkilerini görmek mümkündür. Bu düşünürlerin başında kapitalist sistemin nasıl işlediğine ilişkin çok boyutlu ilk sistematik kuramın kurucusu olarak da kabul edilen Karl Marx (1818 – 1883), ekonomist Karl Polanyi (1886 – 1964), Joseph Schumpeter (1883 – 1950) ve ünlü Fransız tarihçi Fernand Braudel (1902 – 1985) gösterilmektedir.

Marx’ın çalışmalarında toplumsal değişimin birincil toplumsal yapısı olarak ulus-devlet kapitalizmi analiz birimi olarak alınırken, bu birim Wallerstein’ın çalışmalarında bir dünya sistemi olarak kapitalist ekonomi olarak ele alınmaktadır. Yine Marx’ın kurduğu teorik çerçevede toplumsal ilişkiler temel olarak burjuva ve işçi sınıfı arasındaki ilişkilere referansla tartışılırken, Wallerstein’ın analizinde birincil toplumsal ilişkiler olarak merkez, çevre ve yarı çevre ülkeler arasındaki ilişkiler ele alınmaktadır. Ayrıca,
Marx geleceğin toplumunu kaçınılmaz olan bir devrim sonrasında ortaya çıkacak zorunlu komünist bir toplum olarak kurgulamışken, Wallerstein geleceğin toplumunu sosyalist olması muhtemel bir dünya olarak tarif etmiştir.

Küreselleşme söylemi özellikle ekonomistler tarafından uzunca bir süredir var olan ulusal ekonomilerin son zamanlarda yerini artan bilgi ve ulaşım teknolojileri vasıtasıyla uluslararası bütünleşmeye bıraktığını vurgulamak amacıyla kullanılmaktadır.

Küreselleşmenin sadece ekonomik değil ama siyasal, kültürel ve kurumsal birçok farklı boyutunun olduğu konusunda genel bir kabul olduğundan bahsedilebilir. Öte yandan küreselleşmenin bu çok boyutlu yapısına dair olan mutabakatı, bu boyutların birbirini nasıl etkilediği konusunda görmemiz pek mümkün değildir. Appadurai (1992), küreselleşmenin ekonomik, siyasal, kültürel ve kurumsal birçok boyutunun birbirini nasıl etkilediğini ve karşılıklı olarak dönüştürdüğünü tartıştığı çalışmasında, küreselleşmenin gözlemlenebileceği beş temel boyuta, bir diğer deyişle alana, işaret etmektedir.

I.Etnik Boyutu

II.Teknolojik  Boyutu

III.Finansal  Boyutu

IV.Medya Boyutu

V.İdeolojik Alan

Wallerstein’a göre küreselleşme olgusunu karakterize eden iki temel özellik vardır. Bu özellikler sömürüye dayalı bir işbölümü ve sermaye birikimidir. Wallerstein, sonu olmayan bir sermaye birikimi ihtiyacını, küresel kapitalist dünya ekonomisinin
tanımlayıcı özelliklerinden biri olarak görmektedir.

Dünya İmparatorlukları kavramı, askeri bir güç ve baskın olan siyasal hegemonik gücün zayıf olandan aldığı zorunlu vergilerle ayakta duran siyasal otoriteleri ifade etmektedir. Bu hegemonik gücün sahibi olan siyasal otorite, güçlü bir askeri yapılanmayla diğer bölgelere yayılmakta ve ayakta kalmaktadır.

Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel
ilkeleri:
1. İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. Wallerstein 20. Yüzyılda bu durumun tarihsel gelişiminin ve kapitalist sistemin yayılmasının detaylı analizini yapmıştır.

2. Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet gelişmeye engel bile olabilir.

3. Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. Bu ayrımlar ulusal gibi
görünmekle beraber aslında daha çok bölgesel ayrımlardır.

4. Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir.

Merkez ülkeler, sömürüyü çevre ülkelere ihraç eden ülkeler olarak tanımlanmaktadır. Bir yandan göreceli olarak daha az vergilendirmenin bulunduğu ve serbest işgücü sözleşmeleri ile iyi bir ücret rejiminin hâkim olduğu bu ülkeler bir diğer yandan
ise geniş bir tüketici piyasasını da içlerinde barındırmaktadırlar. Devlet sistemi merkez ülkelerde oldukça güçlü olmakta ve bu durum merkez ülkelere güçlü bir ticari koruma sistemini yerleştirmelerini sağlamaktadır.

Wallerstein, küresel düzeydeki kurumsal ve ekonomik ilişkilerin toplumların hayatlarında baskın roller oynadığı günümüz dünyasında ortaya çıkmış uluslararası eşitsizliklere Marksist bir perspektiften yaklaşmakta, fakat geleneksel Marksist analiz ve terminolojinin dışında bir kavramsal çerçeve önermektedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

A, B, C ve D şıkları Wallerstein’in yaklaşımını yansıtır fakat E şıkkı marksist yaklaşıma aittir. Wallerstein sömürü, sömüren, emperyalist, koloni gibi kavramları merkez, çevre ve yarı çevre ülkelerle değiştirmiştir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Fernand Braudel tarihin, vaka merkezli olgu ve olayların araştırılması ile değil, sosyal yapıların uzun dönemli köklerine odaklanılarak anlaşılabileceğini savunan ve Annales Okulu olarak 1920’li yıllarda Fransa’da kurulmuş ekolün öncü isimlerindendir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Marx birincil toplumsal yapı olarak ulus-devlet kapitalizmini, Wallerstein ise bir dünya sistemi olarak kapitalist ekonomiyi ele almaktadır. Marx’a göre toplumsal ilişkiler temel olarak burjuva ve işçi sınıfı arasındayken, Wallerstein’ın analizinde birincil toplumsal ilişkiler olarak merkez, çevre ve yarı çevre ülkeler arasındaki ilişkiler ele alınmaktadır. Ayrıca, Marx geleceğin toplumunu kaçınılmaz olan bir devrim sonrasında ortaya çıkacak zorunlu komünist bir toplum olarak kurgulamışken, Wallerstein geleceğin toplumunu sosyalist olması muhtemel bir dünya olarak tarif etmiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Küresel kapitalizmin ekonomik kurumları ve siyasal ideolojisi ile ulusal ve yerel kültürleri yok ettiği üzerinde duran düşünürler, küreselleşme sürecinde yaşanan türdeşleşmenin demokrasi, insan hakları ve özgürlükler anlamında bir türdeşleşme olmadığını belirtmektedirler. Onlara göre, bu türdeşleşme tüketim kültüründe, kar hırsında ve ticari ve üretim ilişkilerinde kendisini yeniden üreten ve eşitsizlikleri dünyanın diğer bölgelerine de yayan batı kapitalizminin dinamiklerinde yaşanan bir türdeşleşmedir. Bu çeşit bir türdeşleşmeyi Ritzer “Toplumun McDonaldslaşması” olarak ifade etmektedir. Ritzer’e göre, McDonalds’ gibi hızlı yemek sektöründe faaliyet gösteren birçok uluslararası şirket çalışma, hizmet ve üretim prensiplerini toplumların günlük hayatlarına da yansımakta ve egemenlik kurmaktadır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Global (küresel) ve lokal (yerel) terimlerinin birleştirilmesiyle oluşturulan glokalizasyon, küreselleşme ile yerelleşmenin birlikte ortaya çıkan süreçler olduğunu vurgulamak üzere kullanılmaktadır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Yarı çevre ülkeler, merkez ve çevre ülkeler arasında yer alan ve bu anlamıyla küresel kapitalist hiyerarşide ne çevre ülkeler kadar zayıf durumda olan ne de merkez ülkeler kadar güçlü olan ülkelerden oluşmaktadır. Yarı çevre ülkeler, bir yandan merkez ülkeler tarafından sömürülen yarı çevre ülke olma konumundan sömüren merkez ülke konumuna geçme potansiyeli bulunan ülkelerken, bir diğer yandan da çevre ülkeleri sömüren yarı çevre konumundan sömürülen çevre ülkeler konumuna düşme tehlikesi de olan ülkelerdir. Bu ülkeler arasında bugün kimi Doğu Avrupa ve Orta Amerika’nın bazı ülkeleri ile Brezilya, Hindistan, Güney Kore, Mısır ve Türkiye’yi sayabiliriz. Doğru cevap D şıkkıdır.

1750li yıllarda başlayan dönemde lider merkezi ülke İngiltere, ABD ve Almanya’dır. Doğru cevap B şıkkıdır.

1750’li yıllarda başlayan endüstri devrimi ile üçüncü döneme girilmiş ve İngiltere hızlı bir şekilde lider merkez ülke olarak ortaya çıkmıştır. Bu dönemin sona erişini Birinci Dünya Savaşı’nın bitişine bağlayan Wallerstein’a göre dördüncü dönemin başlangıcı ise 1917 Bolşevik Devrimi’dir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Appadurai’ye göre etnik alanda gözlemlenen küreselleşme “yaşadı- ğımız dünyadaki değişimi oluşturan” birey ve grupların hareketliliği dolayısıyla oluşmaktadır. Etnik küreselleşme olarak kavramsallaştırabileceğimiz bu alanda yaşanan değişimin aktörleri daha çok misafir işçiler, turistler, göçmenler, sığınmacılar ve siyasal sürgünlerdir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Koloni
Birden fazla anlama gelmektedir. Zaman zaman sömürülen ülke veya sömürge anlamında kullanılır. Aslında tek başına sömürgeden farklıdır; zira koloni, sömürücü
ülkeden ayrı bir sömürge değil, bizzat o ülke topraklarının bir parçası olarak kabul
edilmektedir. Elbette sömürücü ülkenin topraklarına dâhil olması bir fetih veya
işgal sonucunda gerçekleşmiştir.