ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Emperyalist 
Bir devletin bir başka devletin toprakları da dâhil her türlü kaynağından, sömürü
düzeyine varan bir şekilde faydalanması. Klasik emperyalizmde bu faydalanmaya dair sömürülen devletin/ulusun rızası aranmamakta ve faydalanma, zor kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Sonraki dönemlerde ise bu ilişki farklı aygıtlar kullanılarak hatta zaman zaman sömürülenin rızası elde edilerek kurulmuştur.

Genel olarak düşünüldüğünde, Wallerstein’ın
sosyal bilimler alanındaki yerine ilişkin iki
önemli ayırt edici özellikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi sosyal bilimlerin
eleştirel bir bakış açısından yürütülmesi gerektiği yönündeki duruşu, ikincisi ise bilimsel arayışta objektivitenin ve değer yargılarından arınmış
bir araştırma çabasının beyhude bir çaba olduğuna dönük duruşudur.

Fakat, kapitalizmin
yıkılışına sömürülen işçi sınıfının öncülük edeceğini savunan Marx’ın düşüncesinden farklı olarak
Schumpeter, onun yıkımının girişimci ruh tarafından gerçekleşeceğini savunmaktaydı. Schumpeter’e
göre kapitalizmin merkezinde duran girişimci ruh
doğası gereği yenilik ve icatlara öncülük edecek, bu
yenilikler piyasalarda uzun dönemde tekelleşmeyi
getirecek ve tekelleşme de girişimci ruhu öldürerek
kapitalizmin sonunu hazırlayacaktı

Demografi
Demografi, dünyada veya bir ülkede bulunan nüfusun yapısını, durumunu, dinamik özelliklerini inceleyen bilim dalı. Yunanca demos (halk) ve graphein (yazmak) kelimelerinden meydana gelmiştir. Nüfusun coğrafyası veya nüfusbilim olarak da tanımlanır.

Appadurai (1992),küreselleşmenin ekonomik, siyasal, kültürel ve kurumsal birçok boyutunun birbirini nasıl etkilediğini ve karşılıklı olarak dönüştürdüğünü tartıştığı çalışmasında, küreselleşmenin gözlemlenebileceği beş temel boyuta, bir diğer deyişle alana, işaret etmektedir.
Bunlardan ilki etnik alandır. Appadurai’ye göre etnik alanda gözlemlenen küreselleşme “yaşadığımız dünyadaki değişimi oluşturan” (Appadurai 1992: 33) birey ve grupların hareketliliği dolayısıyla oluşmaktadır. Etnik küreselleşme olarak kavramsallaştırabileceğimiz bu alanda yaşanan değişimin
aktörleri daha çok misafir işçiler, turistler, göçmenler, sığınmacılar ve siyasal sürgünlerdir. Bu grupların hareketliliği ekonomik, siyasal ve kültürel alanlarda hareketliliğin gerçekleştiği ve hareketliliğin kaynaklandığı ülkelerde birçok değişimi hem pozitif hem negatif olarak gündeme getirmektedir.
Küreselleşmenin ikinci boyutu teknolojik alanda yaşanan değişimler olarak gösterilmektedir. Teknolojinin küreselleşmesi Appadurai’nin kavramsal çerçevesinde “hem yüksek hem de düşük, hem
mekanik hem de bilgisel tüm teknolojik gelişmelerin küresel olarak yapılandırılması ve sınırları hızlı
bir şekilde aşmasını” (Appadurai, 1992: 34) ifade etmektedir. Teknoloji özellikle yaşadığımız çağda
daha önce hiç olmadığı kadar hızlı bir hareketlilik içerisinde sınırları aşmaktadır. Bunun en belirgin
örneklerinden biri olarak Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Japonya gibi ülkelerde üretilen otomobil teknolojilerinin benzerliği gösterilmektedir.
Üçüncü olarak, Appadurai finans alanında yaşanan küreselleşmeye dikkat çekmektedir. Finansal
küreselleşme, çok büyük oranda finansal sermeyenin ve yatırımın ulusal ekonomilere bir anda girip yine aynı hızla çıkabilme kabiliyetini ifade etmektedir. Şu anda öyle bir çağda yaşamaktayız ki
ulusal ekonomiler daha önce görmedikleri oranda hızlı bir finansal sermaye akışkanlığını tecrübe etmektedirler. Birçok ulusal ekonominin ani çöküşü veya ani yükselişi ile bu ülkelerdeki hızlı finans
hareketleri arasında çok yakın bir ilişki gözlemlenmektedir. Buradan hareketle, ulusal ekonomilerin
finansal hareketlilikler dolayısıyla birbiri ile her zamankinden daha çok bütünleştiği vurgulanmaktadır. Bu bütünleşmenin ise birçok ekonominin bir arada yükselmesine birçok ekonominin ise yine
aynı zamanda çökmesine sebep olan bir eşgüdüm yarattığına dikkat çekilmektedir.
Dördüncü olarak, yine Appadurai’nin çizdiği çerçeve içerisinde, küreselleşmenin medya boyutuna dikkat çekilebilir. Medya alanı televizyon, internet, gazete ve film endüstrisi gibi medyanın belli
başlı temel araçları vasıtasıyla üretilen bilginin ve görsellerin elektronik olarak küresel ölçekte hızlı bir
şekilde yayılmasını ifade etmektedir. Appadurai’ye göre medya alanında yaşanan küreselleşme ile ilgili en önemli unsur televizyon, gazete, film veya internet vasıtasıyla yayılan görseller ve hikâyeler dolayısıyla metalar dünyası, haberler ve siyaset dünyası birbirine hızla karışmakta (1992: 35) ve bu durum gerçek ile kurgu olanın birbirine karışmasına sebep olup aralarındaki çizgiyi belirsizleştirmektedir.
Son olarak, medya alanı ile de yakından ilişkili olan, ideolojik alanda yaşanan küreselleşme işaret
edilebilir. Medya alanında yaşanan küreselleşmeye benzer bir şekilde bu alanda yaşanan küreselleşme de görsel bir küreselleşmeyi ifade etmektedir. Medya alanında gözlemlenen görseller ve bilgilerin küreselleşmesinden farklı olarak, bu alanda yaşanan küreselleşmede daha çok siyasal ve ideolojik bilgi ve görsellerin küreselleşmesi ifade edilmektedir. Küreselleşen bu görseller ve bilgiler daha çok bir kurumsal ideolojinin ya da ona karşı bir ideoloji veya siyasetin kurumsal gücü veya o gücün bir kısmını elde etme amacıyla uluslararasılaşmaktadır (Appadurai, 1992: 36). Appadurai’aya göre, küreselleşen bu görseller ve bilgiler, daha çok Avrupa Aydınlanması’nın temel değerleri olan haklar, özgürlükler, bağımsızlık ve demokrasiye ilişkin görsellerin ve bilgilerin küreselleşmesi anlamında kullanmaktadır.

Glokalizasyon
Global (küresel) ve lokal (yerel) terimlerinin birleştirilmesiyle oluşturulan bu
kavram, küreselleşme ile yerelleşmenin birlikte ortaya çıkan süreçler olduğunu
vurgulamak üzere kullanılmaktadır.

Wallerstein’a göre küreselleşme olgusunu karakterize eden iki temel özellik vardır. Bu özellikler sömürüye dayalı bir işbölümü ve sermaye birikimidir.

“Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel ilkelerini şu şekilde sıralayabiliriz:
1. İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. Wallerstein 20. Yüzyılda bu durumun tarihsel gelişiminin ve kapitalist sistemin yayılmasının detaylı analizini yapmıştır.
2. Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet gelişmeye engel bile olabilir.
3. Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. Bu ayrımlar ulusal gibi görünmekle beraber aslında daha çok bölgesel ayrımlardır.
4. Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir.

Wallerstein’ın sosyal bilimler alanındaki yerine ilişkin iki önemli ayırt edici özellikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi sosyal bilimlerin eleştirel bir bakış açısından yürütülmesi gerektiği yönündeki duruşu, ikincisi ise bilimsel arayışta objektivitenin ve değer yargılarından arınmış bir araştırma çabasının beyhude bir çaba olduğuna dönük duruşudur. Doğru cevap A'dır.

Annales Okulu’nun temsil ettiği geleneğin ve özel olarak da Braudel’in çalışmalarının Wallerstein’ın araştırmalarına birkaç açıdan etki ettiğini söylemek mümkündür. Öncelikle, Braude gibi, Wallerstein’nın da analiz ve tartışmalarında geniş bir zaman kesitine referanslarla tezlerini temellendirdiği görülmektedir. Örneğin üç ciltlik temel eseri olarak kabul edilen Modern Dünya Sistemi’nde, Wallerstein dünyanın farklı bölgelerindeki ekonomik değişim ve gelişmeleri bu bölgelerin 400 yıllık geniş bir tarihsel kesitine referanslarla tartışmaktadır. Buna ek olarak, Wallerstein, yine Braudel’in izlediği sistematiğe benzer şekilde, modern kapitalizmin kökenlerini, ortaya çıkış sebeplerini ve sonuçlarını küresel çapta bir değerlendirmeyle açıklamaktadır. Son olarak, Wallerstein’ın Braudelci bir perspektifle tarih bilimini sosyoloji biliminden ayırmayı reddeden ya da söz konusu bu disiplinler arasındaki sınırları ortadan kaldıran bir yöntembilim ile modern dünya sistemini analiz ettiğine şahit olmaktayız. Doğru cevap C'dir.

Küreselleşme teorilerinin yeni teoriler olduğunu söylemek güçtür. Örneğin, küreselleşmeyi bir kavram olarak kullanmamış olsalar dahi, Marx ve Weber’in çalışmalarında bugün küreselleşme olarak ifade ettiğimiz sürece ilişkin referanslar bulmak mümkündür. Benzer şekilde, Alex Inkeles ve Andre Gunder Frank gibi düşünürlerin modernleşme ve bağımlılık teorileri gibi kuramsal çalışmalarında, her ne kadar kendileri küreselleşme kavramını kullanmasalar da, küreselleşme olarak isimlendirilen sürece referansla tartışmalar yürüttüğünü görmekteyiz. Doğru cevap A'dır.

Wallerstein’a göre küreselleşme olgusunu karakterize eden iki temel özellik vardır. Bu özellikler sömürüye dayalı bir işbölümü ve sermaye birikimidir. Wallerstein, sonu olmayan bir sermaye birikimi ihtiyacını, küresel kapitalist dünya ekonomisinin tanımlayıcı özelliklerinden biri olarak görmektedir. Ona göre, bugün yaşadığımız dünya, sonu olmayan bir sermaye birikimine öncelik verdiği ölçüde kapitalist sistem içinde olmaya devam edecektir. İşbölümü ise, Wallerstein’a göre, bugünkü kapitalist ekonomik dünya sistemini tanımlayan bir diğer karakteristik özelliktir. Ona göre, küresel kapitalist dünya sistemi birçok farklı kültürel sistemlerin tek bir ekonomik işbölümü sistemi içinde bir araya gelmesi durumudur. Küresel işbölümü sisteminin en ayırt edici özelliği sömürüye dayalı bir sermaye birikim modeli olmasıdır. Doğru cevap D'dir.

Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel ilkelerini şu şekilde sıralayabiliriz: (1) İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. (2) Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. (3) Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. (4) Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir. Bu seçeneğinde Marx'ın görüşü ifade edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Yarı çevre ülkeler, merkez ve çevre ülkeler arasında yer alan ve bu anlamıyla küresel kapitalist hiyerarşide ne çevre ülkeler kadar zayıf durumda olan ne de merkez ülkeler kadar güçlü olan ülkelerden oluşmaktadır. Tarihsel olarak bu ülkeler işgücünün üretim sürecinin sonunda elde edilen kardan ufak paylar verilerek baskılandığı ülkelerdir. İşgücü piyasaları merkez ülkeler kadar verimli ve etkin olmayan ve çevre ülkeler kadar da düzensiz ve korumasız olmayan bu ülkelerin temel işlevlerinden biri küresel kapitalist hiyerarşi içerisinde siyasal istikrarı devam ettirmektir. Örneğin, çevre ülkelerde ortaya çıkan ayaklanma ve direniş hareketlerini kendi içlerine çekerek sönümlendirmekte ve bu vesileyle oluşması muhtemel krizlerin merkez ülkelere kaymasına engel olmaktadırlar. Merkez ülkelerin çevre ülkeleri sömürüsünden pay alan söz konusu bu yarı çevre ülkeler için Wallerstein, hem sömürülen hem de sömüren pozisyonunda olduklarını ve bu sebeple de merkez ülkelere karşı çevre ülkelerle bir araya gelerek bir karşı duruş sergilemediklerini ifade etmektedir. Yarı çevre ülkeler arasında bugün kimi Doğu Avrupa ve Orta Amerika’nın bazı ülkeleri ile Brezilya, Hindistan, Çin, Mısır, Türkiye ve Meksika'yı sayabiliriz. Doğru cevap E'dir.

Dünya imparatorluklarının ortadan kalkmasını takip eden süreçte dünya ekonomileri olarak bilinen ve temelde ekonomik bir örgütlenme modeli olan yapılar ortaya çıkmaya başlamıştır. Wallerstein’a göre dünya ekonomileri ilk olarak Avrupa’da ortaya çıkmış, fakat daha sonra dünyanın farklı bölgelerini de kapsayacak şekilde genişlemiştir. Doğru cevap E'dir.

Dünya ekonomilerini dünya imparatorluklarından farklı kılan en dikkat çekici özellik ortak bir siyasal yapı ile oluşturulmamış fakat yaygın bir işbölümü ve sonu olmayan bir sermaye birikim ihtiyacı üzerine kurulmuş olmalarıdır. Dünya ekonomileri sisteminde, ekonomik bütünleşmeye ve üretim sürecine katılmanın temel motivasyonu ise kârın arttırılmasıdır. Bir kapitalistin bir ürün veya hizmeti üretmesindeki temel amaç üretilen ürün ya da hizmetin kullanımı yerine, o ürün ya da hizmetin dünya piyasasında sahip olduğu potansiyel değişim değeridir. Doğru cevap D'dir.

Dünya imparatorluklarından dünya ekonomilerine geçiş sürecinin başladığı 1450’li yıllardan bu yana merkez ve çevre ülkelerin yer değiştirdiği dört farklı aşama yaşanmıştır. Bu aşamalar, 20. yüzyılın ilk yıllarında ortaya koyduğu eserleriyle tanınan Rus ekonomist Nikolai Kondratieff’in adı ile “Kondratieff Dalgalanmalar” olarak adlandırılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Wallerstein'ın dünya ekonomilerindeki yer değiştirme dönemlerine göre Fransa ve Hollanda’nın merkez ülke olarak öncülük ettiği ikinci dönem, 1640 ile 1750’li yıllar arasında yaşanmıştır. Bir durgunluk dönemini içeren bu dönemde ticari kapitalizm hâkimdir ve ulus devletlerin güçlerini merkezileştirdiklerini gördüğümüz bir dönemdir. Ticari kapitalizmin ortaya çıkmış olan ulus devletlerin güç ve zenginliklerini arttırmalarına ve merkezileşmelerine yardımcı olduğu bu dönemde merkez ülkelerin temel amacı kolonileştirme ve coğrafi genişlemeyi mümkün olduğunca ileriye taşımaktır. Hollanda, Fransa ve İngiltere arasında bu amaç etrafında şekillenen büyük çekişmelerin gözlemlendiği bir dönemdir

Genel olarak düşünüldüğünde, Wallerstein’ın sosyal bilimler alanındaki yerine ilişkin iki
önemli ayırt edici özellikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi sosyal bilimlerin eleştirel bir bakış açısından yürütülmesi gerektiği yönündeki duruşu, ikincisi ise bilimsel arayışta objektivitenin ve değer yargılarından arınmış bir araştırma çabasının beyhude bir çaba olduğuna dönük duruşudur.