ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Postmarksizmin başlangıç noktası, Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe’un 1985 yılında birlikte kaleme aldıkları Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokratik Bir Politikaya Doğru kitabının yayınlanmasıdır. Bu kitap, hem Postmarksist kuramın kuramsal temellerini inşa eden temel bir manifesto niteliği taşır.

Postmarksizmin kökenlerinde felsefi ve sosyolojik düzeyde F. Saussure, J. Lacan, G. Lukacs, A. Gramsci, P. Sartre, K. Korchs gibi pek çok önemli düşünürün olduğu söylenebilir. Kuramsal çerçeve ve metodolojik analiz açısından Postmarksizm, Gramsci’nin “hegemonya”, Althusser’in “ideoloji” anlayışı, Psikanalist Lacan’ın özne anlayışı, Saussure’cü dilbilimi ve Foucault’nun “söylem” anlayışlarının izlerini taşımaktadır.

Laclau ve Mouffe, bir taraftan Gramscinin hegemonya kavramını alıp farklı bir versiyonunu kendi felsefelerine dayanak yaparken, diğer taraftan Ortodoks Marksist buldukları Lenin’in hegemonya anlayışını reddetmektedir. Doğru cevap C'dir.

1960’ların sonlarından itibaren başta Avrupa ve Amerika olmak üzere tüm dünyada çevreci hareketler, barış inisiyatifleri, yerli halklar, ulusal azınlıklar, kadınlar, göçmenler, eşcinseller gibi farklı grupların başını çektiği “yeni toplumsal hareketler” güçlenmiştir. Çok açık ki bu yeni toplumsal hareketler, vatandaşlık haklarından yönelim ve yaşam tarzı savunusuna kadar, toplumun çoğunluğu ve devlet tarafından tanınmayan ve bastırılmayan çalışılan siyasal, bireysel ve kültürel kimliklerin içerildiği bir çeşitliliği barındırmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Yeni toplumsal hareketlerin ortaya çıkışı aşağıdaki dört toplumsal süreçle açıklanmaktadır:

1. Teknolojik gelişmelerin ve endüstriyel büyümenin yarattığı yeni sorunlar,

2. Kapitalizmin yeniden yapılanmasıyla birlikte, üretim yapısında esnek üretime doğru gerçekleşen değişimler,

3. Sınıf çatışmalarından farklı olarak ortaya çıkan yeni toplumsal çatışma biçimleri

4. Eğitimli bir yeni orta sınıfın gelişmesi

Doğru cevap B'dir.

Yeni toplumsal hareketlerin gelişimi genellikle ileri kapitalizmin ya da geç modern dönemin ürünü olarak görülmektedir. Ne var ki, burada da tam bir kavram netliği yoktur. Kapitalizmin ileri aşaması olarak ya da endüstriyel toplumun gelişmiş aşaması olarak kimi yazarlar “post-endüstriyel toplum” (Bell, Piore ve Sabel), kimileri “örgütsüz kapitalizm” (Urry, Offe), kimileri “programlanmış toplum” (Touraine), kimileri “ağ toplumu” (Castells) ya da daha genel olarak “enformasyon toplumu”, “postfordist toplum”, “post-modernizasyon” gibi kavramları kullanmaktadırlar.

Yeni toplumsal hareketler Marksizmin makro ölçekli sınıf gibi kollektif özneleri yerine, tekil özneler olarak farklı kimlikler çekirdek yapılar olarak siyaset ve toplumsal ilişkilerin temeline yerleştirilmiştir. Bu anlamda Marksizmin tekçi öznesi olan sınıf yerine çoğul kimlikler ve özne konumlarını getirmişlerdir.

Radikal demokrasi projesi, liberal demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu çoğul bir demokrasi doğrultusunda derinleştirme ve genişletme siyaseti olarak tanımlanabilir.Liberal demokrasinin evrenselciliğini ve akılcılığını eleştirmekle birlikte Laclau ve Mouffe’a göre, solun görevi, Liberal Demokratik ideolojiyi tümüyle elinin tersiyle itmek olmamalıdır. Liberal demokrasinin radikal ve çoğul bir demokrasi doğrultusunda derinleştirilmesi ve genişletilmesi gerekir. Doğru cevap A'dır.

Laclau ve Mouffe’un ortaya attığı “agonistik demokrasi” modeli, kamusal alandaki ilişkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensüse varmak yerine çatışmacı bir “kimlik siyaseti” geliştirme gerekliliğine vurgu yapar. Doğru cevap C'dir.

Norman Geras her nesnenin söylemsel olarak anlaşılabileceğini söyleyen Laclau ve Mouffe için söylemsel idealizme yakalanmakla suçlamaktadır. Ayrıca, bununla bağlantılı olarak, bireyin sosyo-ekonomik açıdan işgal ettiği yerle, politik-ideolojik çıkarlar arasında herhangi bir zorunlu ilişki olmadığının iddia edilmesi ve bu şekilde, sınıf ile politik çıkarlar arasındaki zorunlu bağın koparılması, politika ve ideolojiyi kendi kendini yaratan pratikler haline getirmektedir

Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe ile birlikte, Barry Hindess, Paul Hirst, Anthony Cutler, Athar Hussain, Gareth Stedman Jones gibi akademisyenlerin öncülük ettiği Postmarksizm; ideoloji ve politikayı, ekonomi ve sınıfsal ilişkilerden önünde
gören bir yaklaşımdır

Laclau ve Mouffe Marksist geleneği-Marx’tan Gramsci ve Althusser’e kadar-toplumun farklılaşan ve çoğul mahiyetinin, ezilen çeşitli grupların özerkliğinin ve tüm politik kimlik ve mücadeleninaçık uçlu ve rastlantısal karakterinin kavranılmasını önleyen indirgemeci bir mantığa sahip olmakla suçlamaktadır.

Marksizmin sınıf, devrimci siyaset, işçi sınıfı, özne, ve tarihsel-toplumsal dönüşüm konularındaki klasik temalardan uzaklaşmayı öneren Postmarksizm; bu kavramların yerine yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi, kimlik ve farklılık, özne
konumları, söylem, eklemlenme, rastlantısallık vb. kategoriler önermektedir

Laclau ve Mouffe’un Postmarksizm kuramının
temel varsayımlarını özetlemeye çalışırsak şunları
söyleyebiliriz:
1. Kapitalist toplumsal düzenin dayandığı özgül ilişki biçimi olan burjuvazi ve proletarya
arasındaki sömürü ilişkileri yerini devlet ve
sivil toplum arasındaki tabiiyet ilişkilerine
bırakmıştır. Sınıf kavramı yerini vatandaş,
azınlıklar, farklı kimlikler, özne konumları,
‘öteki’ler ve bireylere bırakmıştır.
2. Marksizmdeki ekonominin toplumsal alandaki her şeyi belirlediği ekonomik indirgemeci anlayış terk edilmelidir. Siyasal alanda
meydana gelen toplumsal çatışmalar, artık
ekonomik alandaki sermaye-emek çelişkisinden değil, siyasal alandaki devlet-sivil
toplum (bürokrasi, metalaşma ve homojenleşmeye karşıt olarak gelişen yeni toplumsal hareketler) çatışmasından türemekte
ve gittikçe çeşitlenmekte ve daha çok sayıda
farklı toplumsal ilişkilere dağılmaktadır.
3. Bir kimsenin sosyo-ekonomik açıdan işgal
ettiği yer ile siyasi-ideolojik çıkarları arasında herhangi zorunlu ilişki yoktur. Bu
anlamda, ideoloji ve politika kategorileri,
ekonomi ve sınıfsal ilişkilerden ayrı ve bağımsız toplumsal kategorilerdir. Bir kimse
siyasal alana, sadece ekonomik ilişkilerdeki
yerine göre değil, kültürel, bireysel ve kimliksel tercihleri ile de katılır.
4. Günümüz toplumlarında “sınıf” gibi evrensel kimlikler ve nesnel çıkarlardan söz
edilemez çünkü toplumsal mücadeleler
çeşitlenmiştir ve bu doğrultuda ‘yeni’ toplumsal hareketlerin özneleri olan çevreciler,
kadınlar, barış inisiyatifleri vb. hareketler
siyasetin temel aktörleri haline gelmiştir.
5. İşçi sınıfının devrimci bir rolü olduğu fikri terk edilmelidir. İşçi sınıfının toplumsal
değişim ve devrimler içerisinde işgal etmiş
olduğu merkezi konumu artık ortadan kalkmıştır ve işçi sınıfı artık önemli bir toplumsal aktör/özne olarak düşünülmemelidir.
Dolayısıyla, herhangi bir özne konumunun
ve farklı kimliklerin (çevreci, eşcinsel, barış
veya kadın hareketi vb) toplumsal değişime
yapacağı katkıyla işçi sınıfının katkısı arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır.
6. Sosyalizmin eşitlik ve özgürlük idealine
kitlesel bir siyasal devrim yoluyla değil,
Radikal Demokrasi Projesinin dayandığı
burjuva demokrasinin derinleştirilmesi ve
genişletilmesiyle ile ulaşılabilir.

7. Radikal demokrasi stratejisi toplumsal olguların tamamlanmamış ve açık bir karakteri olduğundan hareket etmektedir. Toplumsal olan tarihseldir, önceden belirlenemez; bu anlamda onlara
göre toplumda çoğulluğu, ve merkezsizliği kabul etmeliyiz. Buna göre, siyasal alanlar ve özneler
çoğullaşmıştır ve bu çoğulluk tek bir özelliğe indirgenemez. Radikal demokrasi, bu öznelerin
çoğullaşmasını ve birey merkezli hakları temele alır ve herkese uyabilecek bir evrensellik fikrini
reddeder. Ayrıca, radikal demokrasi mücadelesinde hiçbir özne konumu diğerinden daha ayrıcalıklı bir durumda değildir.
8. “Toplumsal” olan her şey söylemseldir. İdeolojik ve politik çıkarlar ancak, söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere yönelen bir söylem inşası sürecidir ve herhangi bir sınıfın maddi
çıkarları üzerinden biçimlendirilemez. Siyaset, güncel duruma uygun olarak çoğullaşmış ve farklılaşmış özne konumlarını eklemleyecek hegemonik bir pratik olarak kavranmalıdır.

Bu anlamda postmarksizmin temel dayanakları, (a) evrensel olarak kurulmuş sınıf birliği inancının reddi; (b) toplumun kuruluşunun söylemsel pratiklerle oluştuğunun kabulü ve (c) toplumsal karşıtlıkların işçi-burjuva çelişkisi yerine daha geniş
alanlara yayıldığının kabulüdür

Laclau ve Mouffe (1992) söylemi, eklemleyici pratikten kaynaklanan yapılandırılmış bütünlük olarak tanımlar.

Hegemonya, herhangi bir kurucu öznenin ya da merkezin ürettiği bir iktidar değildir.

Yeni toplumsal hareketlerin ortaya çıkışı aşağıdaki dört toplumsal süreçle açıklanmaktadır:
1. Teknolojik gelişmelerin ve endüstriyel büyümenin yarattığı yeni sorunlar,
2. Kapitalizmin yeniden yapılanmasıyla birlikte, üretim yapısında esnek üretime doğru
gerçekleşen değişimler (Esnek üretim, üretimin teknolojik gelişmeler sayesinde daha
az maliyetli olması, ürün farklılaşmasının
yüksek ve üretim süresinin daha kısa olması
anlamına gelmektedir).
3. Sınıf çatışmalarından farklı olarak ortaya
çıkan yeni toplumsal çatışma biçimleri. Bu
gelişmeler çerçevesinde sınıf çatışması yerini, çevrecilik, barış, kadın sorunları etrafında somutlaşan daha toplumsal çatışmalara
bırakmıştır,
4. Eğitimli bir yeni orta sınıfın gelişmesi.

Radikal demokrasi
projesi, tabiiyet ilişkisine karşı yürütülen her türlü mücadeleyi kapsar fakat onlarla sınırlı değildir.
Bu aynı zamanda Marksizmle bir kopuştur, çünkü örgütleyici ilkeleri, her şeyden önce, demokratik
idealler olan eşitlik ve özgürlüktür. Bunlar halen modern kapitalist devletlerin egemen gruplarının
retoriğindeki mevcut ideallerdir. Öyleyse, radikal demokrasi projesinin, toplumdan radikal bir kopuş gerektiği fikrinden -devrimci anlayıştan- vazgeçtikleri söylenebilir. Radikal demokrasi siyasetini, liberal kapitalizmde tatmin edilemeyen, ancak zaten var olan fikir ve değerlerin radikalleştirilmesi olarak anlamak mümkündür.

Özetle, analizin odağında devletin hegemonyası değil, sivil toplumla sınırlı bir çerçeve vardır. Ayrıca, sivil toplum alanını ekonomiden tümüyle azade bir kültür ya da siyaset alanı olarak tarif eden bu yaklaşım günümüzün küresel dünyasında çok boyutlu kapitalist ilişkilerin ekonomik eşitsizlikleri yeniden üreten karmaşık doğası hakkında nerdeyse hiç bir şey söylememektedir.