ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Modernleşmenin sosyal bilimi olan sosyolojinin toplumsal, sınıf, kitle, güç, statü, kurum gibi kavramlarının anlamının içinin boşaltıldığına değinen Baudrillard, tüm bu kavramların anlam zedelenmesine uğrayarak içe patladığını (implosion) belirtir.

Birinci aşama modern öncesi toplumlarda ortaya çıkar.

Göstergenin ikinci aşaması, bu doğrudan sembolik ilişkiden bir uzaklaşmayı işaret eder.

Göstergenin üçüncü aşaması Endüstri Devrimi’yle başlamıştır.

Göstergenin dördüncü aşaması İkinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir süre sonra başlamıştır ve günümüze kadar gelir.

Semiyotik, antik Yunanca’da işaret anlamında kullanılan semeion kelimesinden gelmektedir. Semiyotik ya da diğer adıyla semiyoloji, simge, sembol ve İşaretlerin yorumlanmasına, üretilmesine veya işaretleri anlama süreçlerini içeren bütün faktörlerin sistematik bir şekilde incelenmesine dayanan bir bilim dalıdır. Semiyoloji, bir kültürdeki anlamı üzerinde uzlaşılmış sembollerin bilgisini içeren gösterge bilimi olarak da tanımlanır.

Felsefede Jean Baudrillard görüşüne göre orijinali, gerçeği, ilk örneği olmayan; kendisi zaten kopya olan bir şeyin kopyasını anlatan bir terimdir.

Baudrillard’a göre modern endüstri toplumunun temel anahtarı üretimken, postmodern toplumda ‘gerçek’i önceleyen modeller olarak taklitler (simulakrlar) toplumsal düzene egemen olmaya ve toplumu hiper- gerçeklik olarak oluşturmaya başlar.

Simülasyon evreninde “gerçekle” “düşsel”, “gerçekle” “sahte” arasındaki farkın ortadan kalktığını söyleyen Baudrillard bu belirlemeyi, Disneyland örneğinde açıklar.

Kitle iletişim araçları sunumları ile sürekli imge ve anlam üretmekte dolayısı ile kitleleri anlamın egemenliği altında tutmaktadır. Medya anlam üretmeyi ahlaklaşmanın bir zorunluluğu olarak görmektedir. Daha iyi haber vererek kitlelerin kültürel düzeylerini yükseltmek gibi ahlaki bir sorumluluk duyduğunu vurgular. Oysa kitleler buna direnç gösterirler. Çünkü onlar anlam değil, gösteri istemektedirler.

Neden “post” önekinin kullandığını ise şöyle açıklar, Baudrillard: Postmodernite ne iyimserdir ne de kötümser. Yıkıntıdan artakalanlarla oynanan bir oyundur.Post’ olmamız bundandır, tarih durdu, anlamı olamayan bir tür tarih sonrasındayız.

Baudrillard’a göre artık gerçekliğin yerini simülasyonun aldığı Batı toplumlarında kitleler giderek ortadan kalkmakta, buharlaşmakta ve onların yerini “sessiz yığınlar” almaktadır.

Baudrillard’ın içe doğru patlama teorisi, anlamın medyada içe göçmesi, medyanın ve toplumsalın da kitlelerde içe göçmesi dâhil olmak üzere sınırların çökmesine yol açan bir süreçtir.

Göstergenin ikinci aşaması, bu doğrudan
sembolik ilişkiden bir uzaklaşmayı işaret
eder.

Birinci aşama modern öncesi toplumlarda
ortaya çıkar. Burada önemli olan etken modern öncesi toplumlarda dilin aracısız olmasıdır. Yazılı metinler ya çok azdı ya da yoktu;
bütün iletişim yüz yüze karşılaşmalardan
oluşan gerçek sosyal durumlarda meydana
gelmekteydi. Birinci aşamada, gösterge tam
anlamıyla gerçek olanı temsil etmektedir.
Gösterilenle gösterge arasında güçlü bir korelasyon ve ilişki vardır; belirli göstergelerin
kullanıldığı bağlamlar açık ve nettir. Bu
aşamada, bütün iletişimsel eylemler -ifade,
hediye verme, ritüeller, alışverişler vb. dâhilsosyal gerçekliğe doğrudan bağlıdır ve onu
ifade etmeye yöneliktir. Sembolik alışverişin
doğum yeri de burası olmuştur

Göstergenin üçüncü aşaması Endüstri Devrimi’yle başlamıştır. Bu genellikle
modernite olarak adlandırılan dönemdir.
Endüstri çağı tüketim mallarının insanlık tarihinde daha önce görülmediği kadar
çoğalmasını beraberinde getirmiştir. Aynı
zamanda boş zaman artmış ve eskiye göre
daha fazla insana verilen örtülü ödeneğin
miktarı artmıştır. Bu tür değişimler tüketim
mallarının algılanışını önemli ölçüde değiştirmiştir. Burada malların statü ve güç sembolleri olarak kitlesel kullanımını görebiliriz.

Best&Kellner’e (1998: 160) göre “Baudrillard’ın
postmodernlik nosyonu fena halde yetersiz ölçüde
teorileştirilmiş olup yeterince bağlamsallaştırma
yapmaktan yoksundur. Baudrillard’ın teorisi soyut, tek yanlı olup, modernlik ile postmodernlik
arasındaki çok sayıda sürekliliğin yanı sıra hâlihazır
içinde bulunduğumuz dönemin sayısız can sıkıcı
gerçeklikleri ve sorunları karşısında körlük etme
eğilimindedir. İlk high tech (ileri teknoloji) toplum teorisyeni olan Baudrillard, kendisinin de
şimdi olarak geleceğin bir simülasyon modeline
yansıttığı, içinde bulunulan çağın belli eğilimlerini
yeniden üretir”.
Best&Kellner (1998: 172), Baudrillard’ın Amerika (1996a) (Baudrillard anlattığı çöküşün yansımasını Amerika örneğinde bulur) kitabının da
kötü bir soyutlamadan ibaret olduğunu belirtirler
ve analizlerinin yüzeysel kaldığını söylerler. Yine
totalleştirici düşünceye yönelik olan postmodern
eleştiriye rağmen totalleştirici düşünceyi en berbat
haliyle temsil ettiğini belirtirler. Baudrillard’ın sosyolojisi onlara göre bir anti-sosyoloji ve bu anlamda örtülü bir sosyolojidir.

“Modern uygarlıklar, her düzeyde, pazarın evrenselleşmesi görünümü altında bir yayılma ve
patlama, hukukun ve zaferlerin evrenselleşmesi
adı altında ekonomik ve felsefi değerler üstüne
kurulmuşlardır. Hiç kuşkusuz en azından belli bir süre bir patlama ya da denetlenebilen ve
aşama yanlısı bir enerjinin özgürleştirilmesini
yaşamışlardır. Bu dönemi, onların kültürlerinin
altın çağı olarak adlandırabiliriz. Ancak belli bir
hızlandırma ve zorlama sürecine göre bu patlama
süreci denetlenemeyecek bir hale gelmiş ve olumsuz bir hız ve genleşme düzeyine erişmiştir. Daha
doğrusu evrenselin sınırlarına ulaşmış ve yayılabileceği alanları tüketerek aynen ilkel toplumların için için kaynayan süreci denetleyememeleri
sonucu patlayan süreç tarafından yıkılmaları gibi
bizim kültürlerimiz de bu patlayan süreci dengeleyememe ve ona egemen olamama sonucu yavaş yavaş yok olmaya başlamıştır” (Baudrillard,
2006b: 53).

Dolayısıyla Baudrillard’ın dediği gibi anlamla
yaşayan anlamla ölür. Postmodern dünya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin boşlukta
süründükleri, güvenli herhangi bir limana demirlemedikleri bir nihilizm evrenidir. Anlam derinliği
gizli bir boyut, henüz görülmemiş bir alt tabaka
gerektirir; gel gelelim postmodern toplumda her
şey görülebilir, belirgin şeffaf, çırılçıplaktır. Postmodern sahne ölü anlam işaretlerini, parçalanmayı
ve şeffaflığı, aynı olanın yeni karışımlarına ve bilişimlerine dönüşen donmuş biçimlerini sergiler.
Göstergelerin ve biçimlerin çoğalmalarını hızlandırır, ataleti ve içe dönük infilakı yoğunlaştırır. Sınır tanımayan büyüme, kendine yönelir (Kellner,
2000: 376).

Neden “post” önekinin kullandığını ise şöyle
açıklar, Baudrillard: (Kellner, 2000: 378) Postmodernite ne iyimserdir ne de kötümser. Yıkıntıdan
artakalanlarla oynanan bir oyundur. ‘Post’ olmamız
bundandır, tarih durdu, anlamı olamayan bir tür
tarih sonrasındayız. Burada anlam bulamayacaksınız. O nedenle sanki bir tür dairesel çekimmişçesine bu tarihin içinde hareket etmekteyiz. Artık
ilerlediğimiz söylenemez. Sadece ‘hareket’ halindeyiz. Ama bu hiç de talihsizlik değildir. Postmodernizm şeylerin ironisinde ve oyununda belli bir
hazzı yeniden keşfetme girişimini içermekteymiş
gibi algıladığını belirtir. Postmodernizmde metaların kullanım değerleri ile üretim ihtiyaçlarının
yerine işaretlerin, taklitlerin ve gösterilerin aşırı
gerçekliği (hiper realism of simulation) geçmiştir (Sarup, 2004: 233). Böylece tüketim kullanım
değerinin tüketimi olarak, maddi bir yarar olarak
değil, göstergelerin tüketilmesi olarak değerlendirilir. Tüketim kültürü sonuç itibarıyla postmodern
bir kültürdür ve derinliksizdir (Featherstone, 1996:
144-145). Dolayısı ile çabuk tüketilen ve deyim yerinde ise losyon etkisi bırakan bir kültürdür. Losyon etkisi kısa süreli bir etkidir, çabuk geçer. Böylece nesnelerin tüketilmesi bir losyon etkisi bırakır.
Losyon etkisini yitirdikçe nesnelerin tüketimi de
sürekli yeniden yeniden artar.

Simülasyon evreninde “gerçekle” “düşsel”, “gerçekle” “sahte” arasındaki farkın ortadan kalktığını
söyleyen Baudrillard bu belirlemeyi, Disneyland
örneğinde şöyle açıklar (Baudrillard, 2010: 28-
29): Disneyland, bütün simulakr düzenlerinin iç
içe geçtiği kusursuz bir modeldir. Disneyland her
şeyden önce; Korsanlar, Geleceğin Dünyası vb.
şeylerden oluşan bir illüzyon ve fantazm oyunudur.
Disneyland’ın her köşesinde nesnel bir Amerika
profiliyle karşılaşabilmek mümkündür. Burada,
Amerika’nın sahip olduğu tüm değerler minyatürleştirilmekte ve çizgi filmler aracılığıyla coşarak,
kendilerinden geçmektedirler. Aslında kalabalıkları
buraya çeken de budur. Baudrillard’a göre, Disneyland “gerçek” ülkenin “gerçek” Amerika’nın bir
Disneyland’a benzediğini gizlemeye yaramaktadır.
Bu durum, sıradan, gündelik yaşantının bir hapishaneyi andırdığını gizlemeye çalışan toplumsal bir
yapının hapishaneler inşa etmesine benzemektedir.
Disneyland’ı düşsel bir evren olarak sunma arzusunun gerisinde yatan şey, Disneyland’ın dışında
kalan evrenin gerçek bir evren olduğuna inandırma düşüncesidir. Oysa Disneyland’ı çevreleyen Los
Angeles ve Amerika gerçeğe değil, hipergerçeğe ve
simülasyona aittir. Burada sorun yanıltıcı bir yeniden canlandırılmış gerçeklikten çok, gerçeğin gerçeğe benzemediğini gizleyebilmek ve gerçeklik ilkesinin devamını sağlayabilmektir (Ritzer, 1997: 96).
Baudrillard’ın Amerika (1996a: 63) adlı eserinde bahsettiği, Amerikalıların saplantı haline
gelmiş korkusu olan ışıkların sönmesi, Disneyland ile de engellenmiş olmaktadır. Disneyland
tam bir ışık gösterisidir. 24 saat her yerde ışıkların
yandığı bir ülke olan Amerika’nın bu küçük minyatürü de karanlığa karşı korkusunu ışık gösterileriyle gidermektedir.

Baudrillard’ın sanata ilişkin görüşler ise şöyledir: Sanat günümüzde amacından tamamen sapmış
durumdadır. Sanatta önemli olan illüzyon yaratmaktır. Çünkü illüzyon gerçekliğe ait bir nesneyle
ilgilidir, diğer bir ifade ile gerçeğe bağımlıdır. Oysa
günümüzde gerçeklik yitirilmiş olduğundan sanatın temeli olan illüzyonda kaybolmuştur. Önceleri insanları bir illüzyona inandırmak amaçlandırılırken,
şimdi artık onları var olmayan bir gerçekliğe inandırmak önemli hale gelmiştir. Baudrillard, simülasyonun
gerçeklik ve illüzyonun bittiği yerde başladığını ileri sürmektedir. Simülasyon, gerçeğin tüm verilerine
sahip olamama durumu yani gerçek olmayan şeydir. Böylece postmodern dönemde gerçeklik yitirilmiştir.
İnsanlar da “gerçeğin yerini almış olan simülakrlar”ın içinde yaşamaktadırlar (Önk 2009).

Gerçeklik simülasyonla üretilip çoğaltıldığı için her zaman fazlasıyla var olacaktır. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan şeye
sahip değilmiş gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip
olunmayan şeye sahipmiş gibi yapmaktır. (Baudrillard, 2010: 14-15) Birincisi bir varlığa (şu anda
burada bulunmayan) diğeriyse bir yokluğa (şu anda
burada bulunmamaya) işaret etmektedir.Baudrillard, simülasyon kavramını bir
köken ya da bir gerçeklikten yoksun gerçekliğin modeller aracılığıyla yeniden
türetilmesi anlamında kullanır. Simüle
etmek -mış gibi yapmak değildir. Birebir
gerçeğin yeniden üretilmesidir. Bir hastalığı simüle eden kişi, kendinde bu hastalığa ait semptomlar görülen kişidir. Öyleyse der
Baudrillard (2010: 16). “mış” gibi yapmak (feindre) ya da gizlemek (dissumuler) gerçeklik ilkesine
zarar veremez, yani bunlarla gerçeklik arasında her
zaman açık seçik bir fark vardır. Oysa simulasyon
bu “gerçekle” “sahte” ve “gerçekle” “düşsel” arasındaki farkı yok etmeye çalışmaktadır.