ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Bell’e göre sanayi sonrası toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kaynağı olarak mülkiyetin yerini aldığı bir toplumdur. Sosyolojide yaygın olarak kabul edilen şekliyle sanayi öncesi toplum avcı-toplayıcı toplum ve tarım toplumu olarak ayrıştırılarak tanımlanmaktadır. Cinsiyete dayalı iş bölümünün olduğu bu toplum tipinde ekonomik etkinliklerde birincil sektör meslekleri ve endüstrileri (avcılık, yiyecek arama, çiftçilik, balık tutma, maden çıkarma, ormancılık) hâkimdir. Sanayi toplumunda gelişmiş makinelerle ve karmaşık örgütsel ve yönetsel süreçlerle bir uğraş veya mücadele söz konusudur. Sanayi sonrası toplumun aksine sanayi toplumu insan-makine ilişkilerini merkeze alan, doğal çevrenin teknik çevreye dönüşümü için enerji harcayan bir toplumdur. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Bell bugün ideolojilerin bittiğini vurgular. Bunun üç nedeni vardır: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklarına karşı uyguladıkları şiddet içerikli baskılar, 2) Kapitalist pazarın en olumsuz etkilerinin iyileştirilmesi ve refah devletinin ortaya çıkışı, 3) İnsan doğasının mükemmel olduğunu vurgulayan romantik felsefelerin yerine insanlığın varoluşuna Stoacı yaklaşan yeni felsefelerin ortaya çıkışı (Waters, 1996, s. 79). Bell zaman içerisinde radikal bütün ideolojilerin ve destekleyicilerinin inandırıcılıklarını ve ikna güçlerini yitirdiklerini düşünmektedir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bell modern toplumun oluşumundan önce varolan sanayi öncesi toplumdan ve sanayi toplumu olarak bildiğimiz, sosyolojinin ilk uğraş alanı olan toplum biçiminden farklı bir toplumsal aşamaya geçildiğini öne sürdüğü sanayi sonrası toplumun çok farklı özelliklere sahip olduğunu öne sürmektedir. Sanayi sonrası toplumun en temel karakteristik özellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yapıda görülmektedir. Ekonomi, ağırlıklı olarak imalat sanayinden hizmet sektörüne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, toplumsal yapıda ise yeni teknik elitlerin yükselişi ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalaşma prensibi görülmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bell’e göre sanayi sonrası toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kaynağı olarak mülkiyetin yerini aldığı bir toplumdur. Başka bir ifadeyle, bilgi post-endüstriyel toplumda gücün temel kaynağını oluşturur. Daniel Bell “bilgi toplumu” (knowledge society) kavramını ilk kez Sanayi Sonrası Toplumun Gelişi-The Coming of Post Industrial Society (1973) adlı çalışmasında kullanmıştır. Bell’in bu kavramı o dönemde profesyonel mesleklerin çoğalması, yüksek teknoloji gerektiren işlerin artması ve eğitimli, teknolojik elitlerin yükselen gücüne dikkat çekmek için kullanmıştır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bugün içinde bulunduğumuz toplumsal yapıda tüm toplumların sanayi sonrası aşamaya geç(e)medikleri, hatta sanayi öncesi olmasa da tarım toplumu, sanayi toplumu ve dahası sanayi sonrası toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri karmaşık bir şekilde bünyesinde barındıran toplumların varolduğunu söylemek mümkündür. Sınıfsal çatışma halen geçerliliğini korumakta, mavi yakalı işçiler ile beyaz yakalı işçilerin yaptıkları işin niteliği açısından Bell’in öngördüğü 
biçimde çok da farklılık kalmadığı, özellikle çalışma koşulları açısından farklılığın neredeyse yok denecek kadar azaldığı gözlemlenmektedir. Beyaz yakalı çalışanların profesyonelliklerinin düzeyi bu anlamda belirsizleşmiş, dahası sıradanlaşmıştır.
Dolayısıyla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vasıfsızlaşması söz konusudur. Bu anlamda sanayi sonrası toplum olarak tasvir edilen dönemde çalışanların bilgi düzeyleri neredeyse eşitlenmiş, bilimsel bilginin ya da teorik bilginin ayrıcalığı ve iktidarı sınırlanmıştır. Dolayısıyla C şıkkında verilen eleştiri bu durumla ilgilidir. Sanayi sonrası toplum aşamasında bilgi sınıfının oluşacağı, genişleyeceği şeklindeki öngörü de sorunlu görünmektedir. Zira hizmet sınıfının istihdam edildiği alanlarda salt bilgiye dayalı işlerin büyük bir bölümünün “kendi kendine hizmet” sunumu nedeniyle tasfiye olduğu, bu alanda çalışanların işlerinin ortamının kaybolduğu tesbit edilmektedir. Dolayısıyla D şıkkıdır bu durumla ilgilidir. Genel olarak hizmet sektöründe ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen işçilerin bilgi düzeyleri, yaptıkları işin niteliği ve aldıkları ücretler açısından sanayi toplumu özelliklerini sürdürmektedir. Dolayısıyla Bell’in resmettiği sanayi sonrası topluma dair göreli iyi koşullar ne yazık ki gerçeklikten uzak seyretmektedir. Dolayısıyla E şıkkında getirilen eleştiri buna yöneliktir. Modern toplumların tarihinin yeni bir evreye veya yeni bir aşamaya girmekte olduğu iddiasında temellenen sanayileşme sonrası kavramı, bir başka ifadeyle, ‘sanayi toplumu’nun yerini ‘sanayileşme sonrası toplum’a bıraktığını iddia ediyor Bu açıdan radikal bir dönüşümü ifade ediyor. Gerçekten de Bell’in ve diğer sanayi sonrası toplum iddiasını dile getiren kimi düşünürlerin iddia ettiği gibi insanlık tarihi sanayi toplumunun özellikleri ile büyük bir kopuşu temsil eden yeni bir evre içinde mi? Örneğin, söz konusu yenilikler, sanayileşmenin yol açtığı biçimde, insanları mevsimlere dayalı bir zaman algısından saat esaslı bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel algılarını dönüştürebilmiş midir? Dolayısıyla A şıkkında verilen eleştiri bu durumla ilgilidir. Bell’in önkestirime dayalı metodolojisi, bir yeni toplumu müjdelerken, tarihsel gerçeklikleri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialarını destekleyici bir biçimde kullanmaktadır. Örneğin, ‘hizmet ekonomisi’ne geçildiğini iddia ederken, İngiltere’de 1850’lerde zaten bir hizmet
ekonomisine doğru dönüşüm yaşandığı gerçeğini görmezden gelmektedir. Benzer bir biçimde, toplumda bilim adamlarının
ve teknik donanıma sahip profesyonellerin sayısının artması aslında sanayi sonrası toplumla değil, M. Weber’in de iddia ettiği gibi, modern kapitalist toplumlardaki en azından son bir asırda gözlemlenebilen rasyonelleşme süreciyle ilgilidir. Dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

Türkiye 20. yüzyıla tam bir tarım toplumu olarak girmiş, Cumhuriyet’in kuruluşu ile sınırlı düzeyde sanayileşme  gerçekleştirilebilmiş, sanayileşme ancak yüzyılın ikinci yarısından sonra, özellikle kırdan kente göçün etkisiyle hız kazanabilmiştir. Günümüzde ise Türkiye tarım toplumu özelliklerini geride bırakmış, sanayi toplumu karakterini benimsemiş ancak halen sanayi sonrası toplum kriterlerini Bell’in çizdiği çerçeve içinde sınırlı bir şekilde taşıyan bir ülke görünümündedir. Bu değerlendirme ekseninde aslında Türkiye’nin sınıfsal kompozisyonu, üretim biçimi, teorik bilginin ve teknolojinin üretimde kullanılması gibi sanayi sonrası topluma ilişkin temel dinamikler çerçevesinde ele alınmalıdır. Bu nedenlerle Türkiye üretim aşamalarında halen Batı’nın sanayi sonrası toplumlarından teorik bilgi ve teknoloji desteği almakta sanayileşmesini Batı’ya bağımlı bir şekilde sürdürmektedir. Türkiye sanayi sonrası toplumun en tipik özelliklerinden biri olan geleneksel tarımsal ve sanayi üretimindeki istihdam edilen nüfus açısından anlamlı bir gelişim göstermiştir. Artık Türkiye’de uzun zamandır hizmet sektöründe istihdam edilen nüfus oranı tarımda ve sanayide istihdam edilenleri geride bırakmış görünmektedir. 2012 yılı Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı İşgücü Araştırması Mart 2012 Sonuçları’na göre istihdam edilenlerin yüzde 23,6’sı tarım, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde 5,9’u inşaat, yüzde 50,7’si ise hizmetler sektöründe yer almıştır. Dolayısıyla Türkiye'nin sanayi sonrası toplumlara özgü hiçbir kriteri taşımadığını söylemek doğru bir ifade olmaz. Bu sebeple doğru cevap D şıkkıdır.

Sanayi sonrası toplum üç sektörden endüstriler barındırır: ulaştırma ve hizmetlerin olduğu üçüncül endüstriler; ticaret, finans ve sermaye değişiminin olduğu dördüncül endüstriler; sağlık, eğitim, araştırma, kamu yönetimi ve boş zaman faaliyetlerinin olduğu beşincil endüstriler. Bunların içinde sonuncusu belirleyicidir çünkü kilit noktadaki meslekler merkezde bilim adamları olmak üzere, profesyonel ve teknik olanlardır.  Doğru cevap E şıkkıdır.

Önceki toplumlarla karşılaştırıldığında sanayi sonrası toplumun en önemli ve ilk özelliklerinden biri üretim biçiminin farklılaşmasıdır. Bu yeni toplum yapısını karakterize eden en önemli unsurlardan biri artık imalat sanayi üretiminin başlıca üretim
olmamasıdır. İmalat sanayinin yerine ticaret, finans, sigorta, gayrimenkul, bireysel profesyonel hizmetler ile alım satım, onarım hizmetleri ve genel devlet işlerini kapsayan hizmet sektörü toplam üretim içinde daha büyük bir paya sahiptir. Sanayi toplumunda yaygın bir biçimde varolan mal üretiminden hizmet üretiminin yaygın hale gelmesi en çarpıcı unsurlardan biridir. Sektörel olarak tarım ve sanayinin toplam üretim içinde aldıkları paylar düşerken, hizmet sektörünün yani sağlık, eğitim, bilgisayar teknolojilerine dayalı sektörlerin geliştiği, toplam üretim içindeki oranlarının arttığı gözlenmektedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Sanayi toplumunun büyük toplumsal ve siyasal sorunları karşısında “ulus-devlet” Bell’e göre eski gücünü yitirmiştir.
Dolayısıyla sanayi sonrası toplum bu açıdan da “ekonomik faaliyetlerinde ‘global düşün, yerel hareket et’ felsefesinin egemen olduğu, endüstri toplumunun merkeziyetçi eğilimlerinin zayıfladığı ve bireyselliğin güçlendiği bir toplum olacaktır. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Post-endüstriyel toplumda tarım ve sanayi sektörleri gerilemiş, bu alanda çalışanlar azalmış ve ticaret, finans, sigortacılık, emlak gibi hizmet sektöründeki mesleklerde çalışanlar artmıştır.

Sanayi sonrası toplumda belirginleşen ikinci önemli değişim toplumsal sınıflarda gözlenen farklılaşmadır. Sanayi toplumlarında yarı vasıflı işçilerin, diğer bir ifadeyle mavi yakalı işçilerin oranı fazlayken sanayi sonrası toplumda eğitim, idare, büro işlerinin artışıyla beyaz yakalı işçilerin sayısı hızla artmıştır (Bozkurt, 2005, s. 25). Sanayi sonrası toplumda insanların nerede çalıştıklarından ziyade ne tür işler yaptıkları mesleki işbölümü açısından önemli değişiklikleri beraberinde getirmiştir.

Bell, Kapitalizmin Kültürel Çelişkileri adlı eserinde Batı uluslarının toplumsal yapılarının ve kültürel formasyonlarının evrimini ele almış ve üretim ve tüketim alanları arasında bir ayrışma olduğunu ileri sürmüştür. Bell’e göre üretim ve tüketimin temel değerleri farklıdır. Üretim çalışma etiğine ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayanırken tüketim hedonizme (hazcılığa) ve kişisel tatmine dayanır.

Bell’e göre kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygandır ve böyle olmaya da devam edecektir.

Endüstriyel

Post Endüstriyel

Temel Kaynak

Makineler

Bilgi

Temel Kurum

Şirketler

Üniversite

Temel Karar Vericiler

Tüccarlar

Profesyonel/ Uzman

Gücün Temeli

Mülkiyet

Bilgi/Beceri

Politikanın Rolü

Laissez-faire

(Bırakınız Yapsınlar, Bırakınız Geçsinler)

Devlet/ Anonim Ortaklık

Bell’e göre post-endüstriyel toplum hizmet ekonomisine dayalı, profesyonel ve teknik mesleklerin hakim olduğu, önemli kararlarda etkili olacak bir bilgi sınıfının merkezi olduğu, kültürün ve ideolojinin teorik bilgiye ve teknolojiye dayalı olduğu bir toplumdur.

‘Post-endüstriyel toplum’ kavramı, merkezde teorik bilginin yer aldığı, yeni teknolojinin, ekonomik büyümenin ve toplumsal tabakalaşmanın bu teorik bilgi ekseni etrafında örgütlendiği bir yapıdır.

Bell, post-endüstriyel toplum kavramının toplumsal yapıdaki değişimi tanımlama çabasından doğduğunu, yani postendüstriyalizmin asıl etkisinin toplumsal yapı üzerinde olduğunu, politik ve kültürel alanı ancak dolaylı olarak etkilediğini belirtmektedir.

D şıkkı dışında tüm unsurlar endüstri öncesi dönemin üretim mekanizmalarıdır fakat D şıkkı endüstri sonrası dönemin eksen ilkesi ve metadolojisi arasında yer aşmaktadır.

Veysel Bozkurt (2010) sanayi sonrası topluma ilişkin belirgin özelliklerini Daniel Bell ve diğer sanayi sonrası toplum kuramcıları olan Alain Touraine ve Masuda’nın yaklaşımlarını da kapsayacak biçimde şu başlıklar altında değerlendirmiştir:

"'Tahmin'olayların sonuçlarını, 'toplumsal önkestirim' ise tarihsel eğilim olasılıklarının ana hatlarını ortaya koymaya çalışmaktır." ifadesi Daniel Bell'e aittir. Doğru cevap A'dır.

Waters’a göre Daniel Bell, Weber’in bürokratik yönetici sınıfına dair ideal tipin boyutlarında kullandığı metodolojiye öykünerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sanayi sonrası toplumu 5 açıdan değerlendirmektedir:

• Hizmet ekonomisinin oluşumu: Teknolojinin gelişmesi ile birlikte toplumun ekonomik ve teknolojik yapısı da değişmektedir. Daha etkin, verimli ve kazançlı teknikler ve üretim sistemleri, daha az etkin ve kârlı olanların yerini almaktadır. Sanayi sonrası toplumun ilk ve en önemli özelliği işgücünün çoğunluğunun artık tarım ya da imalat sanayi ile ilgisinin azalmasıdır; ancak ticaret, finans, ulaşım, sağlık, dinlence, araştırma, eğitim ve yönetim gibi hizmetlerde yer almaktadır (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).

• Profesyonel ve teknik sınıfın üstünlüğü: Bell, sanayi sonrası toplumda üniversite/ yüksek öğrenim gerektiren profesyonel ve teknik mesleklerin toplumda çoğunluğu oluşturmasa da egemen olacağını ifade etmektedir. Bu çerçevede bilimadamları ve mühendisler birlikte “bilgi sınıfı”nı oluşturacaklar ve varlıklı burjuvazi ile yer değiştireceklerdir (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110). Bell “bilgi sınıfı”nın temelde mülkiyete değil, bilgiye dayalı bir profesyonel sınıf olduğunu ancak bilgi sınıfının endüstriyel bir sınıf olmaktan çok bir statü grubuna daha yakın bir oluşum olduğunu belirtse de sanayi sonrası toplumun en önemli sınıfı olarak addettiği bilgi sınıfını “sınıf” olarak betimlemekte ısrar eder (Waters, 1996, s. 64).

• Teorik bilginin önceliği: Sanayi sonrası toplumun tanımlayıcı ekseni teorik bilginin üstünlüğüdür. Toplumun bilginin çevresinde örgütlenişi, toplumsal kontrol, yenilikler (inovasyon) ve yeni toplumsal ilişkilerin siyasal yönetimi için temel oluşturmaya başlamıştır. Bell, sanayi sonrası toplumda bilginin geleneksel veya uygulamalı değil, teorik karakterde olduğunu vurgulamaktadır. Bu durum aynı zamanda bilginin çok farklı durumlar için uygulanabilir soyut sembolik sistemler şeklinde kodlanmasını kapsamaktadır (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).

• Teknolojinin planlanması: Teorik bilginin gelişmesi teknolojik önkestirimde bulunmayı olanaklı hale getirmektedir. Bu durum, ileriye doğru değerlendirmelerin, riskleri, maliyetleri ve avantajları içerecek şekilde değişimin planlanmasıdır (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).

• Yeni entelektüel teknolojinin yükselişi: Teknolojinin fiziksel, araçlarla ya da makinelerle işi olan, alışılagelmiş anlamlarının karşısında, “insanlararası oyun”u model alabilen, kişinin sezgiden bağımsız bir şekilde karar alabilmesine olanak tanıyan, soyut sembollerin sistemi olarak “entelektüel teknoloji” düşüncesini ileri sürmektedir. Bu anlamda bilgisayar fiziksel bir teknolojik araç olarak düşünülebilir ancak yazılım, bir entelektüel teknoloji ürünü olarak istatistiksel ve mantıksal olarak bilgisayara veri olarak girilen formüllerdir (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 111). Sanayi sonrası toplumun bilginin yoğun olarak kullanıldığı bir toplumsal formasyon olarak organize edilmiştir. Bilgisayar “entelektüel teknoloji”nin aletidir.

“Kuramdan çok toplumsal çözümlemeye” ağrlık veren yaklaşımın adı toplumsal önkestirimdir. Doğru cevap B'dir.