ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI

Daniel Bell’in sosyolojisinin temel amacı “teoriden çok toplumsal çözümlemeye” ağırlık vermesidir. Çağdaşları gibi Bell de büyük toplumsal sorunların çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunma eğiliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide varolan bir eğilimi/yaklaşımı temsil eden bu tarz toplumsal önkestirim (social forecasting) olarak adlandırılmaktadır.

Daniel Bell için sosyolojik teori, toplumsal yapı içindeki kalıpları (patterns) ve bu yapının söz konusu olduğu değişimleri tanımlamakla yükümlüdür. Teori, toplumsal eğilimleri önkestirebilecek kapasitede olmalıdır.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi Daniel Bell’in sosyolojisinin temel amaçları toplumsal yapı içindeki kalıpları ve bu yapının söz konusu olduğu değişimleri tanımlamak, toplumsal eğilimleri önkestirebilecek kapasitede olmak, büyük toplumsal sorunların çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunmak ve teoriden çok toplumsal çözümlemeye ağırlık vermektir, dolayısıyla doğru cevap D’dir. Uzun vadeli, geniş ölçekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma kapasitesinde olmak fütüroloji, olayların sonuçları ile ilgilenmek ise tahmin ile ilgilidir.

Daniel Bell’in sosyolojisinin temel amacı “teoriden çok toplumsal çözümlemeye” ağırlık vermesidir. Çağdaşları gibi Bell de büyük toplumsal sorunların çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunma eğiliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide varolan bir eğilimi/yaklaşımı temsil eden bu tarz toplumsal önkestirim (social forecasting) olarak adlandırılmaktadır. Toplumsal önkestirim, klasik sosyoloji perspektifi nin bir parçası olan, makro teorik perspektif ile günümüz koşullarını dile getiren, yenilenmiş “uygun” ve “kullanışlı” bir sosyoloji ilgisini harmanlar. Bell toplumsal olayların ve olguların tahmin edilmesiyle önkestirimi birbirinden ayırır. Ona göre tahmin olayların sonuçları ile ilgilenirken, toplumsal önkestirim tarihsel eğilimler dizgesinin olasılıklarının ana hatlarını çıkarmaya çalışır. Daniel Bell için sosyolojik teori, toplumsal yapı içindeki kalıpları (patterns) ve bu yapının söz konusu olduğu değişimleri tanımlamakla yükümlüdür. Teori, toplumsal eğilimleri önkestirebilecek kapasitede olmalıdır

Daniel Bell her ne kadar “Sanayi Sonrası Toplumun Gelişi” kitabında sanayi toplumu sonrasında, toplumun biçimlenişi hakkında toplumsal olgulara dayalı bir çözümlemeyi toplumsal önkestirim çerçevesinde yapsa da, gelecekteki olaylar ve gelişmelerle ilgili çıkarımlarda bulunmayı amaçlayan fütürolojiye de kaydığı yönünde birtakım eleştiriler bulunmaktadır. Fütüroloji uzun vadeli, geniş ölçekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma girişimi olarak tanımlanmaktadır. Sosyolojinin bu alanda belli bir dönem için fütürolojik yaklaşımları benimseyen isimleri olmuştur. Daniel Bell kimilerine göre fütürolojiye kaymıştır. Ancak yine de Bell sosyolojinin belli oranda geleceğe dönük çıkarımlarda bulunmasının sosyal bilimsel, olgusal temelleri olması gerektiğini ve geleceğe dönük dayanaksız çıkarımlardan ayrı değerlendirilmesi gerektiğini ileri sümektedir.

Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi tarihsel eğilimler dizgesinin olasılıklarının ana hatlarını çıkarmaya çalışma ve belli oranda geleceğe dönük çıkarımlarda bulunma işlevini sosyal bilimsel, olgusal temellere dayandırarak gerçekleştirme Daniel Bell’e göre, toplumsal olgulara dayalı bir çözümlemeyi gerçekleştirmede toplumsal önkestirim çerçevesini oluşturmaktadır. Dolayısıyla doğru cevap C’dir. Toplumsal olayları ve olguları tahmin etme ve sonuçlarıyla ilgilenme tahminin, uzun vadeli, geniş ölçekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma ise fütürolojinin çerçevesini oluşturmaktadır.

Ondokuzuncu yüzyılın siyasal ideolojileri iki önemli alanda ittifak yapmıştır: burjuvazi tarafından yeterince tanınmayan statülerini pekiştirmeye çalışan yükselen entelektüel sınıf ve ilerlemeyi ölçebilen ve gösterebilen bilimin pozitif değerleri. Ancak Bell bugün ideolojilerin bittiğini vurgular. Bunun üç nedeni vardır:

Bell zaman içerisinde radikal bütün ideolojilerin ve destekleyicilerinin inandırıcılıklarını ve ikna güçlerini yitirdiklerini düşünmektedir. Aslında “ideolojinin sonu” tezinin sahibi Bell’in kendisi değildir. Ancak 1960’da yayınladığı, derlemelerinden oluşan “İdeolojinin Sonu”-“The End of Ideology”, başlıklı kitabı nedeniyle bu tezle özdeşleştirilmiştir. “İdeolojinin sonu”, Batı toplumlarındaki demokratik politikaların ve kapitalizmin sonucunda büyük ideolojik çatışmaların hakim olduğu bir dönemin sonuna gelindiği düşüncesini ifade eden bir kavramdır.

Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi “Sosyalist rejimlerin kendi halklarına karşı uyguladıkları şiddet içerikli baskılar”, “Kapitalist pazarın en olumsuz etkilerinin iyileştirilmesi ve refah devletinin ortaya çıkışı” ve “İnsan doğasının mükemmel olduğunu vurgulayan romantik felsefelerin yerine insanlığın varoluşuna Stoacı yaklaşan yeni felsefelerin ortaya çıkışı” Bell’e göre bugün ideolojilerin bitmesinin nedenlerindendir. Dolayısıyla doğru cevap C’dir.

Bell, Weber gibi ideal tip olarak “sanayi sonrası toplum” kavramını geliştirir. Sanayi sonrası toplum fikri, kendi ifadesiyle, gelecekte belli bir zamanda sanayi sonrası toplumun ortaya çıkacağına dair bir tahmin değildir; aksine, ortaya çıkmakta olan özellikler üzerinde temellenen bir spekülatif kurgudur. Bu nedenle de gerçekte varolan tüm toplumların özellikleri göz önüne alınarak ve tümünü kapsayacak şekilde formüle edilmemiştir. Sanayi sonrası topluma ilişkin temel özellikleri içeren, bütün toplumları dikkate almayan bir çerçevesi vardır. Buna göre sanayi sonrası toplum kavramı “özel veya somut bir toplumun tasviri değil, analitik bir kurgudur. Bu kavram, gelişmiş Batı toplumlarındaki sosyal tabakalaşma yapısı ve toplumsal düzenin yeni eksenlerini tanımlayan bir paradigma ve toplumsal çerçevedir. Toplumsal yapılar bir gecede dönüşmezler ve tam bir devrimin gerçekleşmesi çoğu kez yüzyıllık bir dönemi alır”. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi Bell’in sanayi sonrası toplum fikrinin gelecekte belli bir zamanda sanayi sonrası toplumun ortaya çıkacağına dair bir tahmin değil; aksine, ortaya çıkmakta olan özellikler üzerinde temellenen bir spekülatif kurgu olduğunu vurgulaması toplumsal önkestirim yaklaşımının göstergesidir. Dolayısıyla doğru cevap A’dır. Toplumsal tabakalaşma Bell’in sanayi sonrası toplumun ekonomik özelliklerini tanımladığı bir prensiptir. “Teknokratik Çağ” Zbigniew Brzezinski tarafından, “Ağ Toplumu”  Manuel Castells tarafından, Bilgi Toplumu ise Peter Drucker tarafından geliştirilmiş kavramlardır.

Sanayi toplumunu fabrikalar, makine teknolojisi, imalat sektörü, örgütlü emek karakterize etmektedir. Sanayi toplumunda çok önemli bir yer tutan enerji üretimi ve kullanımı, makine teknolojisi ile rasyonel bir şekilde birleştirildiğinde ortaya çıkan üretim artışı, verimlilik ve kâr bu toplumun en çarpıcı özelliğidir. Ekonominin ve ilerlemenin taşıyıcısı, bu anlamda üretim artışı ile gerçekleştirilen kârdır. Ayrıca fabrikalarda çalışan mavi yakalı sanayi işçileri, bu işçilerin örgütlü yapısı sanayi toplumunun önemli bileşenlerindendir.

Sanayi sonrası toplumda belirginleşen ikinci önemli değişim toplumsal sınıflarda gözlenen farklılaşmadır. Sanayi toplumlarında yarı vasıflı işçilerin, diğer bir ifadeyle mavi yakalı işçilerin oranı fazlayken sanayi sonrası toplumda eğitim, idare, büro işlerinin artışıyla beyaz yakalı işçilerin sayısı hızla artmıştır.

Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi “Sanayi-sonrası toplum yeni teknik seçkinler yaratarak toplumun sınıf yapısını yeniden biçimlendirmektedir.” ifadesini destekleyen değişim 1950’li yılların ortalarından itibaren rakamlara göre Amerikan toplumunda beyaz yakalı çalışanların (profesyonel, yönetici, büro ve satış elemanı) sayısı mavi yakalı çalışanları (zanaatkâr, yarı vasıflı çalışanlar ve işçiler) geçmesidir. Dolayısıyla doğru cevap B’dir.

Bell, teori ve empirizm arasındaki ilişkinin değiştiğini ekonomilerin yönetiminde de görebileceğimizi belirtir. Bell’e göre hükümetler artık doğrudan parasal veya mali politikalar geliştirmekte, ekonomik büyümeyi hedeflemekte, farklı sektörler arasında denge kurmakta, bilinçli politikalarla ekonominin yönünü şekillendirmeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla doğru cevap D’dir. Hükümetlerin ekonomi konularına bu şekilde müdahale edebilmelerini mümkün kılan, ekonomik teoride hükümetlerin bunları yapmalarına izin veren yeni yasaların geliştirilmiş olmasıdır.

Sadece teknolojik yenilikler anlamında değil, sosyal bilimlerde de birçok alanda bilgisayar tabanlı ekonomik sistemlerin modellemeleri, toplumsal davranışların ve karar alma süreçlerinin kontrollü deneylemeleri yapılabilir hale gelmiştir.

Bell önkestirim alanlarını şu şekilde sıralamaktadır: Teknolojik, demografik, ekonomik, siyasi ve toplumsal önkestirim. Her birinin kullandığı altyapı ve veriler açısından gerçekliğe yakınlaşma derecesi farklıdır. Örneğin demografik önkestirimler, belli parametreler ve varsayımlar çerçevesinde cinsiyet, yaş açısından gerçeğe yaklaşabilir. Ancak siyasi önkestirimler siyasal aktörlerin ve destekçilerinin güdülerine ve kararlarına göre değişkenlik gösterebileceği için gerçekliğe ulaşma şansı daha azdır. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi Doğru cevap E'dir.

Waters’a göre Daniel Bell, Weber’in bürokratik yönetici sınıfına dair ideal tipin boyutlarında kullandığı metodolojiye öykünerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sanayi sonrası toplumu 5 açıdan değerlendirmektedir:

Doğru cevap E’dir.

Sanayi sonrası toplum teorisine yöneltilen eleştirilerin odak noktası “sınıfsal eşitsizliğin kalıcılığı, sınıf çatışması, ekonomik kaynakların birkaç elde yoğunlaşması, beyaz yakalı işlerin vasıfsız niteliği ve tüm mesleklerde profesyonelleşme normunun sulandırılmasıdır”. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap E’dir. Bugün içinde bulunduğumuz toplumsal yapıda tüm toplumların sanayi sonrası aşamaya geç(e)medikleri, hatta sanayi öncesi olmasa da tarım toplumu, sanayi toplumu ve dahası sanayi sonrası toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri karmaşık bir şekilde bünyesinde barındıran toplumların varolduğunu söylemek mümkündür. Sınıfsal çatışma halen geçerliliğini korumakta, mavi yakalı işçiler ile beyaz yakalı işçilerin yaptıkları işin niteliği açısından Bell’in öngördüğü biçimde çok da farklılık kalmadığı, özellikle çalışma koşulları açısından farklılığın neredeyse yok denecek kadar azaldığı gözlemlenmektedir. Beyaz yakalı çalışanların profesyonelliklerinin düzeyi bu anlamda belirsizleşmiş, dahası sıradanlaşmıştır. Dolayısıyla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vasıfsızlaşması söz konusudur. Bu anlamda sanayi sonrası toplum olarak tasvir edilen dönemde çalışanların bilgi düzeyleri neredeyse eşitlenmiş, bilimsel bilginin ya da teorik bilginin ayrıcalığı ve iktidarı sınırlanmıştır.

Bell sadece en tepedeki yapılarla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir yönetici elitten bahseder; toplumun bütün değer sisteminin değişip değişmediği meselesi ile ilgilenmez.  Doğru cevap E'dir.

Bell'e göre din, ölüm korkusuna da çözüm sunması bakımından ideolojinin önünde bir değer olarak ele alınmaktadır. Diğer yandan ideolojinin ölümünü sosyalist rejimlerin şiddet içerdiğini, refah devleti kavramının ortaya çıktığını ve insan doğasının ükemmelliğini vurgulayan  romantik felsefenin değerini yitirerek yerini varoluş sorununa Stoacı yaklaşımın geldiğini iler sürmektedir. bu bağlamda Bell, liberaliz ve sosyalizm gibi büyük ideolojilerin  güçlerini yitirdiğini "ideolojinin sonu" şeklinde ifade etmektedir.

Sanayi sonrası toplum kavramı, teknolojideki gelişimin temeli olarak değrlendirlien teorik bilgiye verilen değeri ve buna paralel olarak bir takım toplumsal değişimlere karşılık gelmektedir. Ortaya çıkan bilgi toplumu, yeni bir yönetici elit kesimi de beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda bilim ve teknoloji ile doğrudan ilişkilendirilen sanayi sonrası toplum kavramı, yüksek öğrenimde demokratikleşme ve yaygınlaşmayı da beraberinde getirmiştir. Hizmet sektörünün çalışma hayatındaki payı artmış ve şirketleşmeler de yaygınlaşmıştır.

Cinsiyete dayalı iş bölümü ve insan ile tarım arasındaki yoğun ilişki sanayi öncesi toplumu ifade etmektedir. Diğer yandan insan ile makin arasındaki ilişki ve toplumsal tabakalaşma ise sanayi toplumunun sorunları arasında yer almaktadır. Sanayi sonrası toplum ise bilgi toplumudur ve bu bakımdan enformasyon temel sorun olarak ele alınmaktadır.

Sanayi öncesi toplum, avcılık, toplayıcılık, çiftçilik ve madencilik gibi sektörlerle; sanayi toplumu ise yarı vasıflı fabrika işçiliğ i ve mühendislik gibi sektörlerle ilişkilendirilirken sanayi sonrası toplum, ticaret, finans, emlak ve sigortacılık gibi hizmet sektörleri ile ilişkilendirilmektedir.

Mal ve hizmet üretimi arasındaki ilişki endüstriyel; mavi ve beyaz yakalılar arasındaki ilişki mesleki; geleneksel güç yapısına meydan okuyabilen bir bilgi sınıfının yaratılması politik; ilerleme ve politika oluşturmanın kaynağının teorik bilgi olarak ele alınması ise sanayi sonrası toplumun kültürel açıdan ele alınması ile belirlenmektedir. Diğer yandan gelecek yönelimi ise ideolojik bağlamda değerlendirilmektedir.

Sanayi öncesi toplumda görülen metodoloji sağduyu ile sınama ve yanılmadır. Sanayi toplumunda ise ampirizm ve deneyim ön plana çıkmaktadır. Sanayi sonrası toplumda ise soyut teori modelleri, simulasyonlar ve sistem analizleri metodları uygulanmaktadır.

Toplumun teknolojiye paralel gelişmi "Hizmet ekonomisinin oluşumu"; teorik bilginin üstünlük kazanması "Teorik bilginin önceliği"; geleceğe yönelik yapılan planlamalar "Teknolojinin planlanması"; sezgiden bağımsız biçimde karar alınabilmesi ise "Yeni entelektüel teknolojinin yükselişi" olarak ifade edilirken, profesyonel mesleklerin egemen olması durumu ise "Profesyonel ve teknik sınıfın üstünlüğü" şeklinde ifade edilmektedir.

Veysel Bozkurt tarafından yapılan değerlendirmede sanayi sonrası toplumların genel karakteristiği beş madde ile ifade edilmektedir:

Daniel Bell sanayi sonrası toplumu beş farklı açıdan ele almaktadır:

Sanayileşme öncesi toplumda dönüştürülen kaynaklar insanın doğada bulduğu fakat sanayileşmenin sağladığı imkanlara gerek duyulmadan ya dönüştürülebilen kaynakara karşılık gelmektedir. Bu kaynaklar ise; doğal güç, rüzgar, su şeklinde örneklendirilebilir. Sanayi toplumundaki dönüştürülen kaynaklar ise doğrudan sanayileşme ile ilgili olmaktadır. Örnek olarak; elektrik, yağ, gaz ve kömür gösterilebilir. Sanayileşme sonrası toplumlarda ise söz konusu kaynaklar bilgi temelli kaynaklar halini almaktadır. Enformasyon ve veri sistemleri örnek olarak değerlendirilebilir.