ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 4

“Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel ilkelerini şu şekilde sıralayabiliriz:
1. İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. Wallerstein 20. Yüzyılda bu durumun tarihsel gelişiminin ve kapitalist sistemin yayılmasının detaylı analizini yapmıştır.
2. Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet gelişmeye engel bile olabilir.
3. Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. Bu ayrımlar ulusal gibi görünmekle beraber aslında daha çok bölgesel ayrımlardır.
4. Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir.

Wallerstein’ın sosyal bilimler alanındaki yerine ilişkin iki önemli ayırt edici özellikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi sosyal bilimlerin eleştirel bir bakış açısından yürütülmesi gerektiği yönündeki duruşu, ikincisi ise bilimsel arayışta objektivitenin ve değer yargılarından arınmış bir araştırma çabasının beyhude bir çaba olduğuna dönük duruşudur. Doğru cevap A'dır.

Annales Okulu’nun temsil ettiği geleneğin ve özel olarak da Braudel’in çalışmalarının Wallerstein’ın araştırmalarına birkaç açıdan etki ettiğini söylemek mümkündür. Öncelikle, Braude gibi, Wallerstein’nın da analiz ve tartışmalarında geniş bir zaman kesitine referanslarla tezlerini temellendirdiği görülmektedir. Örneğin üç ciltlik temel eseri olarak kabul edilen Modern Dünya Sistemi’nde, Wallerstein dünyanın farklı bölgelerindeki ekonomik değişim ve gelişmeleri bu bölgelerin 400 yıllık geniş bir tarihsel kesitine referanslarla tartışmaktadır. Buna ek olarak, Wallerstein, yine Braudel’in izlediği sistematiğe benzer şekilde, modern kapitalizmin kökenlerini, ortaya çıkış sebeplerini ve sonuçlarını küresel çapta bir değerlendirmeyle açıklamaktadır. Son olarak, Wallerstein’ın Braudelci bir perspektifle tarih bilimini sosyoloji biliminden ayırmayı reddeden ya da söz konusu bu disiplinler arasındaki sınırları ortadan kaldıran bir yöntembilim ile modern dünya sistemini analiz ettiğine şahit olmaktayız. Doğru cevap C'dir.

Küreselleşme teorilerinin yeni teoriler olduğunu söylemek güçtür. Örneğin, küreselleşmeyi bir kavram olarak kullanmamış olsalar dahi, Marx ve Weber’in çalışmalarında bugün küreselleşme olarak ifade ettiğimiz sürece ilişkin referanslar bulmak mümkündür. Benzer şekilde, Alex Inkeles ve Andre Gunder Frank gibi düşünürlerin modernleşme ve bağımlılık teorileri gibi kuramsal çalışmalarında, her ne kadar kendileri küreselleşme kavramını kullanmasalar da, küreselleşme olarak isimlendirilen sürece referansla tartışmalar yürüttüğünü görmekteyiz. Doğru cevap A'dır.

Wallerstein’a göre küreselleşme olgusunu karakterize eden iki temel özellik vardır. Bu özellikler sömürüye dayalı bir işbölümü ve sermaye birikimidir. Wallerstein, sonu olmayan bir sermaye birikimi ihtiyacını, küresel kapitalist dünya ekonomisinin tanımlayıcı özelliklerinden biri olarak görmektedir. Ona göre, bugün yaşadığımız dünya, sonu olmayan bir sermaye birikimine öncelik verdiği ölçüde kapitalist sistem içinde olmaya devam edecektir. İşbölümü ise, Wallerstein’a göre, bugünkü kapitalist ekonomik dünya sistemini tanımlayan bir diğer karakteristik özelliktir. Ona göre, küresel kapitalist dünya sistemi birçok farklı kültürel sistemlerin tek bir ekonomik işbölümü sistemi içinde bir araya gelmesi durumudur. Küresel işbölümü sisteminin en ayırt edici özelliği sömürüye dayalı bir sermaye birikim modeli olmasıdır. Doğru cevap D'dir.

Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel ilkelerini şu şekilde sıralayabiliriz: (1) İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. (2) Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. (3) Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. (4) Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir. Bu seçeneğinde Marx'ın görüşü ifade edilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Yarı çevre ülkeler, merkez ve çevre ülkeler arasında yer alan ve bu anlamıyla küresel kapitalist hiyerarşide ne çevre ülkeler kadar zayıf durumda olan ne de merkez ülkeler kadar güçlü olan ülkelerden oluşmaktadır. Tarihsel olarak bu ülkeler işgücünün üretim sürecinin sonunda elde edilen kardan ufak paylar verilerek baskılandığı ülkelerdir. İşgücü piyasaları merkez ülkeler kadar verimli ve etkin olmayan ve çevre ülkeler kadar da düzensiz ve korumasız olmayan bu ülkelerin temel işlevlerinden biri küresel kapitalist hiyerarşi içerisinde siyasal istikrarı devam ettirmektir. Örneğin, çevre ülkelerde ortaya çıkan ayaklanma ve direniş hareketlerini kendi içlerine çekerek sönümlendirmekte ve bu vesileyle oluşması muhtemel krizlerin merkez ülkelere kaymasına engel olmaktadırlar. Merkez ülkelerin çevre ülkeleri sömürüsünden pay alan söz konusu bu yarı çevre ülkeler için Wallerstein, hem sömürülen hem de sömüren pozisyonunda olduklarını ve bu sebeple de merkez ülkelere karşı çevre ülkelerle bir araya gelerek bir karşı duruş sergilemediklerini ifade etmektedir. Yarı çevre ülkeler arasında bugün kimi Doğu Avrupa ve Orta Amerika’nın bazı ülkeleri ile Brezilya, Hindistan, Çin, Mısır, Türkiye ve Meksika'yı sayabiliriz. Doğru cevap E'dir.

Dünya imparatorluklarının ortadan kalkmasını takip eden süreçte dünya ekonomileri olarak bilinen ve temelde ekonomik bir örgütlenme modeli olan yapılar ortaya çıkmaya başlamıştır. Wallerstein’a göre dünya ekonomileri ilk olarak Avrupa’da ortaya çıkmış, fakat daha sonra dünyanın farklı bölgelerini de kapsayacak şekilde genişlemiştir. Doğru cevap E'dir.

Dünya ekonomilerini dünya imparatorluklarından farklı kılan en dikkat çekici özellik ortak bir siyasal yapı ile oluşturulmamış fakat yaygın bir işbölümü ve sonu olmayan bir sermaye birikim ihtiyacı üzerine kurulmuş olmalarıdır. Dünya ekonomileri sisteminde, ekonomik bütünleşmeye ve üretim sürecine katılmanın temel motivasyonu ise kârın arttırılmasıdır. Bir kapitalistin bir ürün veya hizmeti üretmesindeki temel amaç üretilen ürün ya da hizmetin kullanımı yerine, o ürün ya da hizmetin dünya piyasasında sahip olduğu potansiyel değişim değeridir. Doğru cevap D'dir.

Dünya imparatorluklarından dünya ekonomilerine geçiş sürecinin başladığı 1450’li yıllardan bu yana merkez ve çevre ülkelerin yer değiştirdiği dört farklı aşama yaşanmıştır. Bu aşamalar, 20. yüzyılın ilk yıllarında ortaya koyduğu eserleriyle tanınan Rus ekonomist Nikolai Kondratieff’in adı ile “Kondratieff Dalgalanmalar” olarak adlandırılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Wallerstein'ın dünya ekonomilerindeki yer değiştirme dönemlerine göre Fransa ve Hollanda’nın merkez ülke olarak öncülük ettiği ikinci dönem, 1640 ile 1750’li yıllar arasında yaşanmıştır. Bir durgunluk dönemini içeren bu dönemde ticari kapitalizm hâkimdir ve ulus devletlerin güçlerini merkezileştirdiklerini gördüğümüz bir dönemdir. Ticari kapitalizmin ortaya çıkmış olan ulus devletlerin güç ve zenginliklerini arttırmalarına ve merkezileşmelerine yardımcı olduğu bu dönemde merkez ülkelerin temel amacı kolonileştirme ve coğrafi genişlemeyi mümkün olduğunca ileriye taşımaktır. Hollanda, Fransa ve İngiltere arasında bu amaç etrafında şekillenen büyük çekişmelerin gözlemlendiği bir dönemdir

Genel olarak düşünüldüğünde, Wallerstein’ın sosyal bilimler alanındaki yerine ilişkin iki
önemli ayırt edici özellikten bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi sosyal bilimlerin eleştirel bir bakış açısından yürütülmesi gerektiği yönündeki duruşu, ikincisi ise bilimsel arayışta objektivitenin ve değer yargılarından arınmış bir araştırma çabasının beyhude bir çaba olduğuna dönük duruşudur.

Wallerstein, hiyerarşik bir yapıya sahip olduğunu iddia ettiği küresel kapitalist sistemin örgütlenişini ve bu sistemdeki aktörlerin oynadıkları rolleri açıklamak amacıyla, var olan geleneksel Marksist kavramsallaştırmayı belirli ölçülerde terk ederek, yeni bir kavramsal çerçeve önermiştir. Wallerstein, bu yeni kavramsal çerçevede, küresel kapitalist sistemin nasıl örgütlendiğini açıklamak için geleneksel Marksist terminolojinin sıklıkla başvurduğu sömüren, sömürülen, emperyalist, koloni gibi kavramlar yerine merkez, yarı çevre ve çevre ülkeler kavramlarını kullanır.

Wallerstein’ın kuramsal çalışmalarının köklerinde kimi klasik düşünürlerin ve kendi çağdaşlarının etkilerini görmek mümkündür. Bu düşünürlerin başında kapitalist sistemin nasıl işlediğine ilişkin çok boyutlu ilk sistematik kuramın kurucusu olarak da kabul edilen Karl Marx (1818 – 1883), ekonomist Karl Polanyi (1886 – 1964), Joseph Schumpeter (1883 – 1950) ve ünlü Fransız tarihçi Fernand Braudel (1902 – 1985) gösterilmektedir.

Marx’ın çalışmalarında toplumsal değişimin birincil toplumsal yapısı olarak ulus-devlet kapitalizmi analiz birimi olarak alınırken, bu birim Wallerstein’ın çalışmalarında bir dünya sistemi olarak kapitalist ekonomi olarak ele alınmaktadır. Yine Marx’ın kurduğu teorik çerçevede toplumsal ilişkiler temel olarak burjuva ve işçi sınıfı arasındaki ilişkilere referansla tartışılırken, Wallerstein’ın analizinde birincil toplumsal ilişkiler olarak merkez, çevre ve yarı çevre ülkeler arasındaki ilişkiler ele alınmaktadır. Ayrıca,
Marx geleceğin toplumunu kaçınılmaz olan bir devrim sonrasında ortaya çıkacak zorunlu komünist bir toplum olarak kurgulamışken, Wallerstein geleceğin toplumunu sosyalist olması muhtemel bir dünya olarak tarif etmiştir.

Küreselleşme söylemi özellikle ekonomistler tarafından uzunca bir süredir var olan ulusal ekonomilerin son zamanlarda yerini artan bilgi ve ulaşım teknolojileri vasıtasıyla uluslararası bütünleşmeye bıraktığını vurgulamak amacıyla kullanılmaktadır.

Küreselleşmenin sadece ekonomik değil ama siyasal, kültürel ve kurumsal birçok farklı boyutunun olduğu konusunda genel bir kabul olduğundan bahsedilebilir. Öte yandan küreselleşmenin bu çok boyutlu yapısına dair olan mutabakatı, bu boyutların birbirini nasıl etkilediği konusunda görmemiz pek mümkün değildir. Appadurai (1992), küreselleşmenin ekonomik, siyasal, kültürel ve kurumsal birçok boyutunun birbirini nasıl etkilediğini ve karşılıklı olarak dönüştürdüğünü tartıştığı çalışmasında, küreselleşmenin gözlemlenebileceği beş temel boyuta, bir diğer deyişle alana, işaret etmektedir.

I.Etnik Boyutu

II.Teknolojik  Boyutu

III.Finansal  Boyutu

IV.Medya Boyutu

V.İdeolojik Alan

Wallerstein’a göre küreselleşme olgusunu karakterize eden iki temel özellik vardır. Bu özellikler sömürüye dayalı bir işbölümü ve sermaye birikimidir. Wallerstein, sonu olmayan bir sermaye birikimi ihtiyacını, küresel kapitalist dünya ekonomisinin
tanımlayıcı özelliklerinden biri olarak görmektedir.

Dünya İmparatorlukları kavramı, askeri bir güç ve baskın olan siyasal hegemonik gücün zayıf olandan aldığı zorunlu vergilerle ayakta duran siyasal otoriteleri ifade etmektedir. Bu hegemonik gücün sahibi olan siyasal otorite, güçlü bir askeri yapılanmayla diğer bölgelere yayılmakta ve ayakta kalmaktadır.

Wallerstein’ın dünya sistem teorisinin temel
ilkeleri:
1. İşbölümü ve sınıfsal bölünmeler evrensel olgulardır. Wallerstein 20. Yüzyılda bu durumun tarihsel gelişiminin ve kapitalist sistemin yayılmasının detaylı analizini yapmıştır.

2. Hâkim olan unsur siyaset değil ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet gelişmeye engel bile olabilir.

3. Dünya sistemi merkez, yarı çevre ve çevreden oluşmaktadır. Bu ayrımlar ulusal gibi
görünmekle beraber aslında daha çok bölgesel ayrımlardır.

4. Değişim süreklidir ama tek yönlü ve doğrusal değildir.