ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 13

Foucault’ya göre modern iktidar biçimlerinin doğası;

...İnsanlar, sadece iktidar tarafından üretilen işleyiş kanallarıdır. Bireysel öznellik (kimlik, psikolojik yönelimler gibi) iktidar ilişkilerinin ürünüdür. Yani onun ünlü deyimi ile “özne ölmüştür”.

Derrida’nın ortaya attığı temel araçsal teknik kavramları; metin, iz, varlık, fark, oyun ve yapısökümüdür.

Michel Foucault ve Jean- François Lyotard, bilginin söylemsel ve öyküsel oluşumunu ve kültürel eleştiri ve felsefi bir yansımayla dil ile iktidar arasındaki ilişkiyi postmodern yaklaşımla analiz ederler. Fredric Jamerson, Zygmunt Bauman ve David Harvey gibi düşünürler ise post-modernizmi tamamen yeniden bir yapılanma olarak değerlendirirler. Jean Baudrillard, Stephen Crook, Jan Pakulski ise süre giden sürecin yeni bir aşaması ve yeni ortaya çıkan eğilimler olarak  ele alırlar. Baudrillard; post-moderniteyi gelişen kitle medyası, iletişim ve kitle tüketimi ile yine kitle tüketimi ve yeni dönemin getirdiği ve yaygınlaşan yönlendirilmiş iletişim, sembolik tüketim ve zaman ve mekânın daralması ile ilişkilendirir. Doğru cevap E'dir.

Çoğulculuk genel olarak tek bir perspektiften ziyade farklı perspektifler açısından yaklaşmayı öngörür ve pek çok alanda kullanılır. Örneğin kültürel çoğulculukta geniş bir toplum içindeki daha ufak grupların kültürel kimliklerinin korunması anlaşılırken politik çoğulculukta, politik gücün seçimlerle oluşmasını çoğunluğun hegemonyasını yaratması nedeniyle ret edilerek toplum içindeki farklı grupların eşit temsili amaçlanır. Bu yaklaşım; benzer şekilde dinî, ekonomik, felsefi alanlarda da yer bulur. Doğru cevap C'dir.

Post-yapısalcılık, 20. yy. Fransız ve kıta Avrupası felsefecileri ve teorisyenlerinin entelektüel görüşlerini kapsar. Doğru cevap B'dir.

Post-yapısalcı düşünce akımının ortaya çıktığı 1960’lı yıllarda Fransa, devlete karşı işçi ve öğrenci isyanlarının yoğun olarak vuku bulduğu politik kargaşa dönemi içindedir. Bu açıdan feminizm, nihilizm, anarşizm gibi alternatif felsefelere olan ilginin arttığı bir dönemdir. Foucault’nun tutsak bilgiler olarak adlandırdığı bu farklı bakış açıları, baskın Batı felsefesi ve kültürünün eleştirisi niteliğindedir. Bu bilgiler, daha baskın olan bilgilerin arkasına saklanmış; ancak eleştiri yolu ile ortaya çıkarılabilecek ve diskalifiye edilebilecek bilgiler setidir. Bu naif bilgiler, biliş seviyesinin veya bilimselliğin altında yer alırlar. Dolayısıyla Foucault, ‘subjugated knowledges’ kavramıyla iki şeyi kasteder: (i) Bir tarafta formal organizasyonların içinde gömülü olan veya maskelenmiş tarihsel içerikler, (ii) diskalifiye edilmiş olan bilgi serileri. Doğru cevap D'dir.

Foucault’yu entelektüel camiada öne çıkartan en ünlü eseri ise 1966 yılında yayımladığı Kelimeler ve Şeyler İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi (The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences) adlı çalışmasıdır. Bu kitabın temel tezi, tarihin tüm dönemlerinde neyin kabul edilebilir olduğunu seçen, kuran “gerçeğin” belli temel koşullarının olduğudur. Örneğin Foucault’ya göre “bilimsel söylem”, bir epistemeden diğer epistemeye ani değişmeler kaydetmiştir. Michel Foucault, bu kitapında bilim tarihini inceleyerek “epistemoloji veya episteme” yapılarının, insanların bilme ve bilgiyi tasarlama yollarını nasıl şekillendirdiğini tartışır. Doğru cevap B'dir.

Foucault, Cinselliğin Tarihi adlı kitabında modern çağda biyo-iktidar olarak adlandırdığı farklı bir iktidar biçimini tartışır. Disipline edici iktidar insanların davranışlarına odaklanırken biyoiktidarın temel hedefi doğrudan insan bedenidir. Basit bir mantıkla doğum ölüm oranları, doğurganlık, hastalık, yaşam süresi, diyet ve beslenme alışkanlıkları üzerinden bir tür nüfus planlamasına odaklanır. Doğru cevap B'dir.

Yapısöküm metotunun diğer önemli bir tekniği de “silmedir”. Derrida, yapı sökümü metodunda önce bir sözcük yazmayı, sonra onu karalamayı ve sonra hem sözcüğe hem de karalamasına metinde yer vermeyi önermektedir. Derrida bu işlemi, “varlık” sözcüğünü sıklıkla karalayan Heidegger’den almıştır. Bu bağlamda bir sözcüğün üstü çizilir; çünkü sözcük yetersizdir; fakat bir yandan da sözcük metin içinde üstü çizili olarak tutulur; çünkü sözcüğün yerine geçebilecek daha başka bir sözcük yoktur. Böylelikle sözcük metinde üstü çizili olarak bulunmaya devam eder. Yapısökümünün bu şekilde temelini oluşturan “üstünü çizme”, göstergenin (yani metin içindeki sözcüğün) kendinden eminliğini ve bir “dil dizgesi” içinde dahi olsa “anlamı”nı sarsmaktadır. Yani Derrida; bu tarz bir yazın tekniğiyle herhangi bir göstergeyi okuduğumuzda o kavramın, terimin anlamının bizim için net olmadığını söylemektedir. Bu bağlamda “üstünü çizmek,” bu net olmama durumunun bir “temsilidir” ve göstergenin bir yarısının her zaman o olmadığının bir resmidir. Doğru cevap E'dir.

Foucault’nun metodolojisinde bir diğer önemli kavram da soykütük kavramıdır. Soykütük; daha çok iktidar ilişkileri ve bu ilişkilerle biçimlenen politik teknikleri, kullanışlı bilgi formlarını üretmek için “şeylerin organize olduğu” düzleme odaklanır. Yani soykütük, tekniği ampirik verilere dayanarak yapılan “düzenlerin” yapılarının analizidir. Foucault, bu kavramı bize mücadelelerin tarihsel bilgisini oluşturmamızı sağlayacak ve bu gün bu bilgiyi taktik olarak kullanmamızı mümkün kılacak olan bilimsel bilgi ile yerel hatıraların birliği olarak, kullanmayı önerir. Soykütük, temel olarak bilgi ve kültürün aynı altyapısı ile ilgilenir ki Foucault bunu, güç mekanizmaları sayesinde doğru ve yanlışın temellerinin ayırt edilebileceği bir düzlem olarak da betimler. Doğru cevap D'dir.

Derrida, Batı felsefinde tüm düşünce sistemlerinin ortak temel savının, konuşma ve eylem arasında dolaysız bir bağ olduğuna ve böylelikle de öznelliğin merkez olmasına dayandığını deşifre ederek logosun Batı felsefesi içindeki ayrıcalıklı konumunun yazıyı değersiz kıldığını göstermiştir. İşte konuşma ve var oluşun imtiyazını Derrida logocentrism olarak kavramlaştırmıştır ve o Batı felsefesinde hem söz hem de akıl anlamına gelen bu ayrıcalıklı logos anlayışına karşı bir duruş sergilemiştir. Doğru cevap D'dir.

Post yapısalcılar “benliğin” ayrı, tekil ve tutarlı bir varlık olduğu görüşüne katılmazlar. Aksine birey, birbiriyle çatışan bilgi hükümleri (toplumsal cinsiyet, ırk, sınıf, kariyer vb. gibi) arasındaki gerilimlere sahiptir. Dolayısıyla bireyin benlik algısı onun nesnelerin anlamlarını yorumlamasında kritik bir rol oynar. Her ne kadar farklı düşünürlerin benlik hakkındaki görüşleri farklılaşsa da post-yapısalcılar benliğin söylemlerle inşa edildiği görüşünü sıklıkla paylaşırlar. Doğru cevap C'dir.

Michel Foucault ve Jean-François Lyotard, bilginin söylemsel ve öyküsel oluşumunu ve kültürel eleştiri ve felsefi bir yansımayla dil ile iktidar arasındaki ilişkiyi post-modern yaklaşımla analiz ederler. Fredric Jamerson, Zygmunt Bauman ve David Harvey gibi düşünürler ise post-modernizmi  tamamen  yeniden  bir  yapılanma  olarak  değerlendirirler. Jean Baudrillard, Stephen Crook, Jan Pakulski ise süre giden sürecin yeni bir aşaması ve yeni ortaya çıkan eğilimler olarak ele alırlar. Baudrillard; post-moderniteyi gelişen kitle medyası, iletişim ve kitle tüketimi ile yine kitle tüketimi  ve  yeni  dönemin  getirdiği  ve  yaygınlaşan yönlendirilmiş iletişim, sembolik tüketim ve zaman ve  mekânın  daralması  ile  ilişkilendirir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Post-yapısalcılık, Ferdinand de Saussure’ün temellerini attığı yapısalcı dilbilime karşı eleştirel nitelikte ayrı bir yaklaşım olarak ortaya çıkmış olmakla  birlikte  yapısalcılıkla  pek  çok  ortak  özelliğe  sahip  olması  nedeniyle  kimi  zaman  yeni yapısalcılık olarak da adlandırılmaktadır. Çoğulculuk, genel  olarak  tek  bir  perspektiften  ziyade  farklı  perspektifler açısından yaklaşmayı öngörür ve pek çok  alanda  kullanılır.  Örneğin  kültürel  çoğulculukta geniş bir toplum içindeki daha ufak grupların  kültürel  kimliklerinin  korunması  anlaşılırken  politik   çoğulculukta,   politik   gücün   seçimlerle   oluşmasını  çoğunluğun  hegemonyasını  yaratması  nedeniyle ret edilerek toplum içindeki farklı grupların eşit temsili amaçlanır. Bu yaklaşım; benzer şekilde dinî, ekonomik, felsefi alanlarda da yer bulur. Senkretizm (syncretism); birbirinin zıttı, çelişkili olguların uzlaştırılarak   birleştirilmesi   anlamında   daha   çok felsefe ve dinde kullanılan bir kavramdır.  Avangart (avangarde); kültür, sanat ve politika alnında  ilerici ve yenilikçi anlamında kullanılan bir terimdir. Eklektizm ise olgulara  yaklaşımda  tek  bir  paradigma  yerine  farklı  teorileri,  fikirlerin  birlikte  ele  alınması  gerektiğini  ileri  süren  kavramsal  bir  modeldir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Post yapısalcılar “benliğin” ayrı, tekil ve tutarlı bir varlık olduğu görüşüne katılmazlar. Aksine birey, birbiriyle çatışan bilgi  hükümleri (toplumsal cinsiyet, ırk, sınıf, kariyer vb. gibi) arasındaki gerilimlere sahiptir. Dolayısıyla bireyin benlik algısı onun nesnelerin anlamlarını yorumlamasında kritik bir rol oynar. Her ne kadar farklı düşünürlerin benlik hakkındaki görüşleri farklılaşsa da post-yapısalcılar benliğin söylemlerle inşa edildiği görüşünü sıklıkla paylaşırlar. Bu doğrultuda doğru seçenek D'dir.

Foucault’ya göre benlik, söylem ve toplumsal  konumları  tanımlayan  pratikler  ve  iktidar ilişkileri  alanı  içinde  oluşur.  Yapısalcılığın  mikro/makro  düalizmini  nedenlerini  açık  olarak  ortaya koyamasa da (pek çok konuda belirsiz bıraksa da) reddeder  ve  özne  olan  bireyi  “öldürür”.  İktidar tarafından  belirlenen  benlik,  çok  parçalı  ve  çok  kısımlıdır. Dolayısıyla Foucault’ya göre birey bilinçli, kendini kontrol edebilen, iç bütünlüğe sahip tutarlı, rasyonel bir varlık değildir. Bu bilgilere göre doğru yanıt E şıkkıdır.

A, C, D ve E şıklarındaki bilgiler, Foucault'nun "Disipline Edici İktidar"la ilgili görüşleridir. Foucault’ya  göre  feodal  düzende  ve  monarşik sistemlerde iktidar tebaları üzerinde sınırsız bir güce sahip hükümran bir kişide cisimlenir. Mutlak iktidar, kral veya merkezî bir otorite figürüne kayıtsız şartsız itaati içerir. Bu sistem tipinde suç, monarkın mutlak iktidarına karşı bir tehdit olarak algılanır ve suçlunun herkesin (halkın) gözü önünde ve ibret verici, korkutucu  bir  biçimde  cezalandırılması  gerektiği  düşünülür. Bu dönemde verilen cezalar, vahşete ve uygulanan vahşetin de sergilenmesine dayanır. Uygulanan işkenceler, keyfi bir zulüm değil aksine kralın bu dünyadaki iktidarının ritüel bir icrası olarak bilinçli bir biçimde tasarlanmış düzenli pratiklerdir.

Foucault, Cinselliğin Tarihi (2010) adlı kitabında  modern  çağda  biyo-iktidar  olarak  adlandırdığı farklı  bir  iktidar  biçimini  tartışır.  Disipline edici iktidar insanların davranışlarına odaklanırken biyo-iktidarın temel hedefi doğrudan insan bedenidir. Basit bir mantıkla doğum ölüm oranları, doğurganlık, hastalık, yaşam süresi, diyet ve beslenme alışkanlıkları üzerinden bir tür nüfus planlamasına odaklanır. Özellikle 18. yüzyıldan sonra politik birimlerin demografik  yapıyı  kontrol  etme,  düzenleme  gayreti içine  girdikleri  görülmektedir.  Ancak bunun için uyguladıkları yöntem -tercih ettikleri teknik kapatma- men  etme  ya  da  zarar  vermeyi  içermez.  Daha çok  söylemler  geliştirerek  iktidar  ve  kontrolü  gündelik  hayata  taşırlar  ve  yayarlar.  Bu bağlamda tıp, psikiyatri, sosyal  hizmetler  gibi  pek  çok  uzmanlık alanlarının söylemleri bireyleri ikna ederek çok daha yaygın ve ince bir formla itaate zorlar. Bu bağlamda cinsellik alanı kontrol edilmeye çalışılır. Bu bilgiler ışığında doğru yanıt D şıkkıdır.

J.J. Rousseau’ya göre de yazı, konuşmanın temsilinden başka bir şey değildir; ancak çok acayiptir ki bir  nesnenin  imajını  belirlemek  için  çok  daha fazla çabalar. Derrida’ya göre Saussure de bu geleneğin takipcisidir ve ona (Saussure) göre de dil ve yazı iki farklı işaret sistemidir; ikincisi, yalnızca ilkini temsil etmek amacıyla vardır. Post-yapısalcılığın yapısalcılıktan  kopuşunu  ilan ettiği  yer,  yorumsamacılığın  radikal  kanadına  açılan  yolun  belirginleşmesi  ile  olmuştur.  Yapısalcılık, doğruluğu  metnin  “arkasında”  ya  da  “içinde” görürken post-yapısalcılık okuyucunun ve metnin karşılıklı  etkileşimini  üretkenlik  olarak  görmektedir.  Başka  bir  deyişle  ele  alınan  ürünün  edilgen bir  tüketimi  olarak  düşünülen  okuma  biçimi  statüsünü  yitirmiştir.  Bu nedenle post-yapısalcılık Saussure’cu durağan gösterge (sign) birliğine, yani gösteren (signifer)  ile  gösterilen  (signified)  arasındaki birebir mütekabiliyet görüşüne karşı son derece eleştirel yaklaşmaktadır. Post-yapısalcılığın yeni gösterge sisteminde gösterilenden gösterene doğru bir kayış söz konusudur. Bu bilgilere göre doğru yanıt B şıkkıdır.

Derrida’ya göre “anlam”,  bağlam içinde  hem  gösterilenin  gördüğü  fonksiyona  hem de bilişsel  şemamızdaki  onun  imajlarına  gönderme  yaptığından  sürekli  olarak  hem  “farklılaşır” ve  böylelikle  hem  de  hiçbir  zaman  tam  ve  kesin  olan  nihai  anlama  varılamayacağından  sürekli  kesin  “anlama”ya  kadar  bir  ertelenme  durumu  vardır.  Yani  anlamlar,  istikrarsızdır. Bu bilgilere göre doğru yanıt C şıkkıdır.