ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI - Deneme Sınavı - 18

Bell sadece en tepedeki yapılarla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir yönetici elitten bahseder; toplumun bütün değer sisteminin değişip değişmediği meselesi ile ilgilenmez. Sanayileşme-sonrası toplum kavramını ciddiye almak için bu meselenin de ele alınması gerekir. Bell’in önkestirime dayalı metodolojisi, bir yeni toplumu müjdelerken, tarihsel gerçeklikleri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialarını destekleyici bir biçimde kullanmaktadır. Sanayi toplumu ile sanayi sonrası toplum arasında, aslında Bell’in iddia ettiği gibi bir büyük kopuş ya da kırılma değil, süreklilik söz konusudur. Bugün içinde bulunduğumuz toplumsal yapıda tüm toplumların sanayi sonrası aşamaya geç(e)medikleri, hatta sanayi öncesi olmasa da tarım toplumu, sanayi toplumu ve dahası sanayi sonrası toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri karmaşık bir şekilde bünyesinde barındıran toplumların varolduğunu söylemek mümkündür. Daniel Bell, “geleceğin toplumu” portresi çizer. Sosyolojide geleceğe ilişkin toplumsal çıkarımlarda ya da başka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça risklidir. Zira toplumların gelişim seyrine dair önkestirimde bulunmak olası değişimlerin dikkate alınmaması durumunda boşa bir çaba olarak da kalabilmektedir. Tüm bunlar Bell’e yönelik eleştiriler arasında yer alır ancak Bell’in kültürü toplumsal yapıdan ayrı tuttuğu eleştirisi doğru değildir.

Türkiye sanayi sonrası toplum tartışmalarının hem içerisinde hem de dışında yer alabilecek nitelikte bir toplumsal görünüme sahiptir. Zira Türki- ye 20. yüzyıla tam bir tarım toplumu olarak girmiş, Cumhuriyet’in kuruluşu ile sınırlı düzeyde sanayileşme gerçekleştirilebilmiş, sanayileşme ancak yüzyılın ikinci yarısından sonra, özellikle kırdan kente göçün etkisiyle hız kazanabilmiştir. Günümüzde ise Türkiye tarım toplumu özelliklerini geride bırakmış, sanayi toplumu karakterini benimsemiş ancak halen sanayi sonrası toplum kriterlerini Bell’in çizdiği çerçeve içinde sınırlı bir şekilde taşıyan bir ülke görünümündedir. Bu değerlendirme ekseninde aslında Türkiye’nin sınıfsal kompozisyonu, üretim biçimi, teorik bilginin ve teknolojinin üretimde kullanılması gibi sanayi sonrası topluma ilişkin temel dinamikler çerçevesinde ele alınmalıdır. Bu nedenlerle Türkiye üretim aşamalarında halen Batı’nın sanayi sonrası toplumlarından teorik bilgi ve teknoloji desteği almakta sanayileşmesini Batı’ya bağımlı bir şekilde sürdürmektedir.

Her ne kadar sanayi sonrası toplum veya postendüstriyel
toplum kavramı Daniel Bell (1919-2011) ile özdeşleştirilmiş olsa da aslında bu kavramın ilk kullanımı 1914’te Coomaraswamy ve Petty’nin Endüstri Ötesi Denemeleri (Essays in Post Industrialism) makalelerinde kullanılmıştır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Post-endüstriyel toplum, hizmet sektörünün imalat sektöründen ön plana geçtiği,
bilim ve teknolojinin merkezi bir öneme sahip olduğu, yeni bir yönetici elitin ortaya çıktığı bir toplumdur. Doğru cevap A seçeneğidir

Önceki toplumlarla karşılaştırıldığında sanayi sonrası toplumun en önemli ve ilk özelliklerinden biri üretim biçiminin farklılaşmasıdır. Bu yeni toplum yapısını karakterize eden en önemli unsurlardan biri artık imalat sanayi üretiminin başlıca üretim olmamasıdır. Sanayi toplumunda yaygın bir biçimde var olan mal üretiminden hizmet üretiminin yaygın hale gelmesi en çarpıcı unsurlardan biridir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Bell,  herhangi bir karşılık beklemeden teorik bilginin araştırıldığı, test edildiği,kodlandığı mekân olarak üniversiteyi, sanayi sonrası toplumun en temel kurumu olarak belirtmektedir. Bell’in öngörüsüne göre nasıl ki sanayi toplumunda ticari işletmeler en önemli kurumlarsa, önümüzdeki yüzyıl içinde üniversiteler teknolojik yeniliklerin ve bilginin yeni kaynakları olarak sanayi sonrası toplumun merkezi kurumları olacaktır.

''İlerlemenin ve politika-oluşturmanın asıl kaynağı olarak teorik bilginin merkezi konumu.'' Bell'in açıkladığı  post-endüstriyel toplum tipinin özelliklerinden  kültürel açıdan değerlendirilmesidir.

Teknolojinin kontrolü ve teknolojik değerlendirmeye dayalı bir ‘gelecek yönelimi’ post endüstriyel toplumun ideolojik açıdan özelliklerindendir.

Sanayi sonrası toplumda yeni sınıflar ortaya çıkmıştır. Artık vasıflı ya da yarı vasıflı mavi yakalı işçilerin yerine hizmet sektörünün ihtiyacını karşılayan beyaz yakalı işçilerin yoğun olarak istihdam edildiği bir süreç yaşamaktayız. Bilim adamları, teknisyenler, mühendisler, öğretmenler, tıp personeli gibi “teknik ve
profesyonel” sınıfın niceliksel artışı söz konusudur. Doğru cevap B seçeneğidir.

Veysel Bozkurt (2010) sanayi sonrası topluma ilişkin belirgin özelliklerini Daniel Bell ve diğer sanayi sonrası toplum kuramcıları olan Alain Touraine ve Masuda’nın yaklaşımlarını da kapsayacak biçimde şu başlıklar altında değerlendirmiştir:

1. Ekonomik yapıdaki dönüşüm
2. Yükselen yeni sınıflar
3. Bilginin artan rolü
4. Enformasyon teknolojileri
5. Sanayi sonrası toplumun diğer karakteristikleri

Doğru cevap E seçeneğidir.

Sanayi toplumunda varolan geleneksel işçi hareketleri ve dayanışmasının,yeni gelişen sınıflar, hizmet sektöründe çalışanlar, bilgi sınıfı ile birlikte farklılaşacağı öngörüsü de bulunmaktadır. Buna göre geleneksel işçi hareketlerinin yerini “enformasyon toplumlarında sivil vatandaş hareketlerinin alacağı; gönüllü teşebbüslerin de toplumda giderek çok daha önemli hale geleceği” öngörüsü yaygın bir şekilde paylaşılmıştır.Doğru cevap A seçeneğidir.

Sanayi sonrası toplum teorisine yöneltilen eleştirilerin odak noktası “sınıfsal eşitsizliğin kalıcılığı, sınıf çatışması, ekonomik kaynakların birkaç elde yoğunlaşması, beyaz yakalı işlerin vasıfsız niteliği ve tüm mesleklerde profesyonelleşme normunun sulandırılmasıdır” Doğru cevap E seçeneğidir.

Sosyoloji teorileri içerisinde Bell’i belli bir yere oturtmak gerekirse, geliştirmeye çalıştığı sanayi sonrası toplum kavramında ve kapitalizmin kültürel çelişkileri tezinde yapısal işlevselcilik ve çatışmacı yapısalcılığın bir karışımı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bell, Kapitalizmin Kültürel Çelişkileri adlı eserinde Batı uluslarının toplumsal yapılarının ve kültürel formasyonlarının evrimini ele almış ve üretim ve tüketim alanları arasında bir ayrışma olduğunu ileri sürmüştür. Bell’e göre üretim ve tüketimin temel değerleri farklıdır. Üretim çalışma etiğine ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayanırken tüketim hedonizme (hazcılığa) ve kişisel tatmine dayanır. Üretimin ve tüketimin değerlerinin farklı olduğu şeklindeki bu argüman, sosyal sistemleri nispeten sabit bir normatif çerçeve içinde bütünleşmiş sistemler olarak gören işlevselciliğe yönelik bir eleştiridir, çünkü Bell’e göre kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygandır ve böyle olmaya da devam edecektir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bell’e göre sanayi sonrası toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kaynağı olarak mülkiyetin yerini aldığı bir toplumdur. Sosyolojide yaygın olarak kabul edilen şekliyle sanayi öncesi toplum avcı-toplayıcı toplum ve tarım toplumu olarak ayrıştırılarak tanımlanmaktadır. Cinsiyete dayalı iş bölümünün olduğu bu toplum tipinde ekonomik etkinliklerde birincil sektör meslekleri ve endüstrileri (avcılık, yiyecek arama, çiftçilik, balık tutma, maden çıkarma, ormancılık) hâkimdir. Sanayi toplumunda gelişmiş makinelerle ve karmaşık örgütsel ve yönetsel süreçlerle bir uğraş veya mücadele söz konusudur. Sanayi sonrası toplumun aksine sanayi toplumu insan-makine ilişkilerini merkeze alan, doğal çevrenin teknik çevreye dönüşümü için enerji harcayan bir toplumdur. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Bell bugün ideolojilerin bittiğini vurgular. Bunun üç nedeni vardır: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklarına karşı uyguladıkları şiddet içerikli baskılar, 2) Kapitalist pazarın en olumsuz etkilerinin iyileştirilmesi ve refah devletinin ortaya çıkışı, 3) İnsan doğasının mükemmel olduğunu vurgulayan romantik felsefelerin yerine insanlığın varoluşuna Stoacı yaklaşan yeni felsefelerin ortaya çıkışı (Waters, 1996, s. 79). Bell zaman içerisinde radikal bütün ideolojilerin ve destekleyicilerinin inandırıcılıklarını ve ikna güçlerini yitirdiklerini düşünmektedir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bell modern toplumun oluşumundan önce varolan sanayi öncesi toplumdan ve sanayi toplumu olarak bildiğimiz, sosyolojinin ilk uğraş alanı olan toplum biçiminden farklı bir toplumsal aşamaya geçildiğini öne sürdüğü sanayi sonrası toplumun çok farklı özelliklere sahip olduğunu öne sürmektedir. Sanayi sonrası toplumun en temel karakteristik özellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yapıda görülmektedir. Ekonomi, ağırlıklı olarak imalat sanayinden hizmet sektörüne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, toplumsal yapıda ise yeni teknik elitlerin yükselişi ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalaşma prensibi görülmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bell’e göre sanayi sonrası toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kaynağı olarak mülkiyetin yerini aldığı bir toplumdur. Başka bir ifadeyle, bilgi post-endüstriyel toplumda gücün temel kaynağını oluşturur. Daniel Bell “bilgi toplumu” (knowledge society) kavramını ilk kez Sanayi Sonrası Toplumun Gelişi-The Coming of Post Industrial Society (1973) adlı çalışmasında kullanmıştır. Bell’in bu kavramı o dönemde profesyonel mesleklerin çoğalması, yüksek teknoloji gerektiren işlerin artması ve eğitimli, teknolojik elitlerin yükselen gücüne dikkat çekmek için kullanmıştır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bugün içinde bulunduğumuz toplumsal yapıda tüm toplumların sanayi sonrası aşamaya geç(e)medikleri, hatta sanayi öncesi olmasa da tarım toplumu, sanayi toplumu ve dahası sanayi sonrası toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri karmaşık bir şekilde bünyesinde barındıran toplumların varolduğunu söylemek mümkündür. Sınıfsal çatışma halen geçerliliğini korumakta, mavi yakalı işçiler ile beyaz yakalı işçilerin yaptıkları işin niteliği açısından Bell’in öngördüğü 
biçimde çok da farklılık kalmadığı, özellikle çalışma koşulları açısından farklılığın neredeyse yok denecek kadar azaldığı gözlemlenmektedir. Beyaz yakalı çalışanların profesyonelliklerinin düzeyi bu anlamda belirsizleşmiş, dahası sıradanlaşmıştır.
Dolayısıyla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vasıfsızlaşması söz konusudur. Bu anlamda sanayi sonrası toplum olarak tasvir edilen dönemde çalışanların bilgi düzeyleri neredeyse eşitlenmiş, bilimsel bilginin ya da teorik bilginin ayrıcalığı ve iktidarı sınırlanmıştır. Dolayısıyla C şıkkında verilen eleştiri bu durumla ilgilidir. Sanayi sonrası toplum aşamasında bilgi sınıfının oluşacağı, genişleyeceği şeklindeki öngörü de sorunlu görünmektedir. Zira hizmet sınıfının istihdam edildiği alanlarda salt bilgiye dayalı işlerin büyük bir bölümünün “kendi kendine hizmet” sunumu nedeniyle tasfiye olduğu, bu alanda çalışanların işlerinin ortamının kaybolduğu tesbit edilmektedir. Dolayısıyla D şıkkıdır bu durumla ilgilidir. Genel olarak hizmet sektöründe ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen işçilerin bilgi düzeyleri, yaptıkları işin niteliği ve aldıkları ücretler açısından sanayi toplumu özelliklerini sürdürmektedir. Dolayısıyla Bell’in resmettiği sanayi sonrası topluma dair göreli iyi koşullar ne yazık ki gerçeklikten uzak seyretmektedir. Dolayısıyla E şıkkında getirilen eleştiri buna yöneliktir. Modern toplumların tarihinin yeni bir evreye veya yeni bir aşamaya girmekte olduğu iddiasında temellenen sanayileşme sonrası kavramı, bir başka ifadeyle, ‘sanayi toplumu’nun yerini ‘sanayileşme sonrası toplum’a bıraktığını iddia ediyor Bu açıdan radikal bir dönüşümü ifade ediyor. Gerçekten de Bell’in ve diğer sanayi sonrası toplum iddiasını dile getiren kimi düşünürlerin iddia ettiği gibi insanlık tarihi sanayi toplumunun özellikleri ile büyük bir kopuşu temsil eden yeni bir evre içinde mi? Örneğin, söz konusu yenilikler, sanayileşmenin yol açtığı biçimde, insanları mevsimlere dayalı bir zaman algısından saat esaslı bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel algılarını dönüştürebilmiş midir? Dolayısıyla A şıkkında verilen eleştiri bu durumla ilgilidir. Bell’in önkestirime dayalı metodolojisi, bir yeni toplumu müjdelerken, tarihsel gerçeklikleri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialarını destekleyici bir biçimde kullanmaktadır. Örneğin, ‘hizmet ekonomisi’ne geçildiğini iddia ederken, İngiltere’de 1850’lerde zaten bir hizmet
ekonomisine doğru dönüşüm yaşandığı gerçeğini görmezden gelmektedir. Benzer bir biçimde, toplumda bilim adamlarının
ve teknik donanıma sahip profesyonellerin sayısının artması aslında sanayi sonrası toplumla değil, M. Weber’in de iddia ettiği gibi, modern kapitalist toplumlardaki en azından son bir asırda gözlemlenebilen rasyonelleşme süreciyle ilgilidir. Dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

Türkiye 20. yüzyıla tam bir tarım toplumu olarak girmiş, Cumhuriyet’in kuruluşu ile sınırlı düzeyde sanayileşme  gerçekleştirilebilmiş, sanayileşme ancak yüzyılın ikinci yarısından sonra, özellikle kırdan kente göçün etkisiyle hız kazanabilmiştir. Günümüzde ise Türkiye tarım toplumu özelliklerini geride bırakmış, sanayi toplumu karakterini benimsemiş ancak halen sanayi sonrası toplum kriterlerini Bell’in çizdiği çerçeve içinde sınırlı bir şekilde taşıyan bir ülke görünümündedir. Bu değerlendirme ekseninde aslında Türkiye’nin sınıfsal kompozisyonu, üretim biçimi, teorik bilginin ve teknolojinin üretimde kullanılması gibi sanayi sonrası topluma ilişkin temel dinamikler çerçevesinde ele alınmalıdır. Bu nedenlerle Türkiye üretim aşamalarında halen Batı’nın sanayi sonrası toplumlarından teorik bilgi ve teknoloji desteği almakta sanayileşmesini Batı’ya bağımlı bir şekilde sürdürmektedir. Türkiye sanayi sonrası toplumun en tipik özelliklerinden biri olan geleneksel tarımsal ve sanayi üretimindeki istihdam edilen nüfus açısından anlamlı bir gelişim göstermiştir. Artık Türkiye’de uzun zamandır hizmet sektöründe istihdam edilen nüfus oranı tarımda ve sanayide istihdam edilenleri geride bırakmış görünmektedir. 2012 yılı Türkiye İstatistik Kurumu Hanehalkı İşgücü Araştırması Mart 2012 Sonuçları’na göre istihdam edilenlerin yüzde 23,6’sı tarım, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde 5,9’u inşaat, yüzde 50,7’si ise hizmetler sektöründe yer almıştır. Dolayısıyla Türkiye'nin sanayi sonrası toplumlara özgü hiçbir kriteri taşımadığını söylemek doğru bir ifade olmaz. Bu sebeple doğru cevap D şıkkıdır.

Sanayi sonrası toplum üç sektörden endüstriler barındırır: ulaştırma ve hizmetlerin olduğu üçüncül endüstriler; ticaret, finans ve sermaye değişiminin olduğu dördüncül endüstriler; sağlık, eğitim, araştırma, kamu yönetimi ve boş zaman faaliyetlerinin olduğu beşincil endüstriler. Bunların içinde sonuncusu belirleyicidir çünkü kilit noktadaki meslekler merkezde bilim adamları olmak üzere, profesyonel ve teknik olanlardır.  Doğru cevap E şıkkıdır.