ÇAĞDAŞ FELSEFE II

Heidegger’in düşüncesinin oluşumunda teolojik etkiden söz edilir.

Levinas

Sabit bir özü veya doğası vardır.

Tasa

Dünya bir anlamlılık bütündür.

Kaygı

Asıl zaman varoluşun özlü ifadesinde karşılık bulur.

Varlığın unutuluş tarihini yansıtır.

Felsefeye Katkılar

Teknoloji insanın kendisiyle kurduğu ilişkiyi dönüştürür.

Heidegger’in bugün itibariyle yüz cildi aşan eserleri tek bir düşüncenin etrafında döner durur: Varlık düşüncesi.

Levinas (ö. 1995), Heidegger’de varlık düşüncesinin insan gerçekliğinin her alanını kaplamasını ve bu düşüncede etiğe yer verilmemesini şiddetli bir şekilde eleştirmiş ve etik yoluyla varlığın (ve bu arada Heidegger’in düşünce ikliminin) dışına çıkmanın imkânını aramıştır. Oysa Heidegger açısından meseleye bakarsak, onun düşüncesinde etiğin eriyik bir biçimde ya da bilkuvve olarak bulunduğunu söyleyebiliriz.

Freibourg Üniversitesinde ilahiyat eğitimi alır. Ancak yavaş yavaş Katoliklikten
uzaklaşır. Bu dönemde Karl Braig’in (ö. 1923) Varlığa Dair Ontolojik Araştırmalar ve Franz Brentano’nun (ö. 1917) Aristoteles’te Varolanın Çoklu Anlamı Üzerine adlı kitaplarını okur. Bilhassa bu sonuncu kitap, Heidegger’in Grek felsefesi yolunda ilk kılavuzu olur ve onu Aristoteles okumaya sevk eder. Filozof, Aristoteles’in Metafizik’inde geçen “Varlık çeşitli anlamlara gelir.” cümlesinin kendisinin düşünce yolunu belirlediğini ifade eder.

Heidegger, Husserl’in fenomenolojisinin kavramlarını olduğu gibi kabul etmek yerine, bu disipline denebilirse hermenötik bir kavis vermiştir.

Husserl'in eserlerinde yer alan kavramların bazılarını Heidegger felsefesinde yeniden yorumlanmıştır. Bu kavramlar şunlardır:

I- yönelimsellik

III- a priori 

IV- kategoryal görü

Heidegger, Husserl’in Ideen I’deki transandantal idealizmine (II) uzak durmuş ve onun Kartezyenizmini (V) de eleştirmiştir.

Dasein: Heidegger’in Dasein diye adlandırdığı “insan varlığı” geleneksel felsefenin söz dağarcığında yer etmiş kimi teknik terimlerle anlatılamayacak bir şeye karşılık gelmektedir. “Dasein”, geleneksel felsefelerde temellendirilmeye çalışıldığı gibi ne bilinç ne öznellik ne de ussallıktır. “Dasein” kendine özgü bir varlık türü oluşuyla (her insan tekinin olduğu üzere) hem kendisini hem de öteki bütün varlıkların varlığını açığa vurmaktadır. Heidegger, bu özel varlığın varlığını “varoluş” olarak nitelendirerek “Dasein” diye adlandırdığı bu insan varlığının en belirgin niteliği olarak “zamansal” oluşunu öne çıkarmaktadır (Güçlü vd., 2003).

Örneğin çekiç, gereç olma vasfıyla, dolayısıyla işleviyle değil de kütle, ağırlık
ve biçim gibi nesnel özellikleriyle dikkate alınır. Geleneksel felsefe, dolayısıyla da bilim, şeyleri birtakım özelliklerin toplamı olarak, dolayısıyla bağlamından bağımsız ve yalıtık nesneler olarak değerlendirme eğiliminde olmuştur. Bu yaklaşıma göre şeylerin asıl varlığı nesnelliklerinde yatar. Bu, esasen şeylere salt teorik bakışla yaklaşmanın bir sonucudur. Heidegger şeyleri içinde yer aldıkları bağlamlarından, dolayısıyla kullanım durumlarından soyutlayarak ele alan bu nesneleştirici yaklaşıma el-önünde-lik (Vorhandenheit) adını verir ve felsefe ile bilime temel olagelmiş bu yaklaşıma atfedilen üstünlüğü sorgular. O, şeyleri öncelikle teorik düzeyde değil de gündelik iş görme ve kullanım esnasında ifade ettikleri somut anlam itibariyle ele alır. Başka bir ifadeyle, filozof gündelik hayatta karşılaştığımız şeylerin gereç vasfını öne çıkarır ya da temele yerleştirir. Gereçler, kullanım amaçlı olarak kendilerine başvurduğumuz ve kendilerinden yararlandığımız şeylerdir. Onlar bu amaçla elimizin altındadır. Bu yüzden, gereçlerin varlık türüne Heidegger el-altında-lık (Zuhandenheit) adını vermektedir. Filozofa göre şeyin gereç vasfının öne çıktığı el-altında-lık asıl, nesne vasfının öne çıktığı el-önünde-lik ise türevseldir. Sonuç olarak el-altında-lık el-önünde-lik’te temellenmekte yani birincisi ikincisinden doğmaktadır. Bir örnek yardımıyla ifade etmek gerekirse çekiç, çakma esnasında asıl hâldedir. Ama ne zaman ki kırılır ve kullanılamaz hâle gelir, o zaman el önüne gelerek teorik incelemenin konusu bir nesne hâline dönüşür ki bu kip onun türevsel hâlidir. Buradan şu sonuç çıkmaktadır: Pratik işleyişin kesintiye ya da akamete uğramasından doğan teorik bakış asıl değil, türevseldir. Böylece geleneksel teorinin üstünlüğü ya da önceliği tezi çürütülmüş olmaktadır.

Temel kavramlar, kaygının yanı sıra vicdanın sesi, ölüme-doğru-varlık, fırlatılmışlık ve önceleyici kararlılıktır. Bunlar, Dasein’ın sonlu varlığıyla bağlantılı olarak zamansal özünü açığa vuran kavramlar olarak öne çıkmaktadır.

Heidegger’e göre teknolojinin özü “çerçeveleme”de (Gestell) yatmaktadır. Açığa çıkarmanın bir tarzı olarak teknoloji, varolanları faydalılık esasına göre çerçeveleyerek açığa çıkarır. Açığa çıkarılan “varolan” artık “şey” değil, hatta “nesne” bile değil ama Bestandtır yani işletime ve kullanıma yönelik “kaynak”tır.

Teknolojinin, daha özel anlamda da teknolojik mantığın hâkimiyetine karşı, düşünme, soruşturma ve esasen de teemmül (bir işi ayrıntılarıyla düşünme, düşünüp taşınma) öne çıkıyor. Ama Heidegger’de teemmül ile dayanışma hâlinde bir çare daha var ki o da sanattır.

İnsana düşen başlıca görev tekhne’nin bu ikircikli yapısını göz önünde bulundurarak teknolojinin gizemli özünü derinlemesine düşünmek (teemmül)
olmalıdır. Tekhne, bizi, bir vakitler “hakiki olanın güzellikte üretimi” demek olan sanata gönderir aynı zamanda. Bir vakitler tekhne adı altında sanat poiesis’e (üretime) bağlı açığa-çıkmayı ifade ediyordu. Ama toplumla ve dinle iç içe geçmiş olan “büyük sanat” geride kaldı artık. Biz modernler sanatın kültür endüstrisinin elinde estetiğe indirgendiği hatta “sanatın ölümü”nden dahi bahsedilir olduğu, teknolojinin hâkimiyeti altındaki bir çağda yaşıyoruz. Peki ama modernliğin bu alaca karanlığında, yani varlıkla bağın koptuğu ve kutsal’ın yeryüzünden kovulduğu, dolayısıyla da eşya ile ilişkinin ve dünya-da-olma’nın anlamının ters yüz olduğu bu çağda, sanat eski büyüklüğüne yeniden kavuşabilir mi ve bize bir çıkış yolu sunabilir mi? Heidegger’in, sonraki döneminde, teknolojinin özünden yayılan tehlikeye karşı, çare olarak –teemmülün yanı sıra– sanatın, bilhassa da onun özü olarak şiiriyetin kurtarıcı gücüne bel bağladığı söylenebilir.