ÇAĞDAŞ FELSEFE II

Bergson 1877 yılında 18 yaşında iken açılan bir genel retorik müsabakasında onur ödü­lünü ve yine aynı müsabakada matematik ödülünü kazanmıştır. Pascal tarafından çözümsüz bırakılan bir problemi çözerek kazandığı bu matematik ödülü onun matematikte Pascal’la boy ölçüşecek kadar yetenekli olduğunu göstermiştir.

Yaratıcı Evrim kitabı genel olarak yaratıcı evrimin ne olduğunu ortaya koyar. Bu evrim anlayışına göre yaşamda bir determinizmden, yaşamın belirlenmiş bir amacı olduğundan söz etmek olanaklı değildir. Tam tersine, hayat hamlesi özgür ve yaratıcıdır. Yaşam, kendi biçimlerini değişen koşullara göre sürekli olarak yaratır.

Bilimleri aşması için felsefenin zekâyı değil, zekâ ile içgüdünün kaynaşmasından doğan sezgiyi kul­lanması gerekir. Bergson, zekâdan ayırdığı sezginin içgüdü ve zekanın kaynaşmasından doğduğunu söyler.

Evrim geçmişin şimdide uzaması ile gerçekleşir. Süre; geleceği kemiren ve ilerledikçe büyüyen geçmişin daimi bir ilerlemesidir. Bergson’un süre kavramında geçmiş şimdiye yığılarak geleceğe doğru atılım yapar.

Süre; ölçülebilen, saat kadranının çevresine indirgenen, mekâna dönüştürülen zaman ile aynı şey değildir. Gerçek süre, bilincin algıladığı süredir. Kısacası gerçek zaman; bilinç halleridir, yaşanan zamandır, süredir.

Bergson’un hayat hamlesi metaforu ile anlatmış olduğu ontolojik model, maddeden insana kadar bütün bir varlık hiyerarşisini açıklama girişimidir.

Bergson bilinci incelerken de ikili bir yapı ta­nımlar. Bilincin bir kabuk, bir de iç tarafı vardır. Kabuk tarafı, akıl, zekâ, mantık, ilim tabakasıdır ve bu tabaka maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar. Burada özgürlük yoktur. Determinizm vardır. Bilincin iç tarafı ise büsbütün farklı bir yapıdadır. Bergson buna “temel ben” der

İnsanda bilinç, geçmişi korumak (hafıza) ve geleceği tasarlamak demektir. Canlılarda bilinç, basitten karmaşığa ve hareketsizden hareketliye git­tikçe artmakta ve şiddetlenmekte, tersi durumda ya­tışmakta ve uyuklamaya doğru gitmektedir.

Hatırlama, geçmişin gerekli oldukça kendi­liğinden gelip “şimdi” ile kaynaşmasıdır. Düşünme ise geçmişten şimdiye ve şimdiden geleceğe doğru uzayan bir oluştur. Düşünmenin temeli ise dinamik olan özgür hafızadır, yani bütün geçmişimizdir.

Ahlâk ile di­nin iki kaynağı, hayatın iki temel eğiliminden çıkar ki biri koruma öteki yaratma eğilimidir. Birinden kapalı toplum, diğerinden açık toplum ideali çıkar.

Bergson, zekânın gerçekliğin bütününü kavramaya yetkin olduğu fikrinin karşısında yer alır ve bu fikre karşı en önemli itirazları dile getiren filozof olarak bilinir.

Bergson’a göre zekânın gerçek konusu maddedir. Zekâ ancak maddeye hâkim olabilir fakat hayat alanında yaya kalır çünkü hayatı anlamak için uygun değildir. Böyle olunca zekâ, başlı başına ne hayatı, ne ruhu ne yaratmayı ne oluşu ne süreyi hatta ne de evreni anlayabilir.

Bergson'a göre zekâdan ayrı bir bilgi vasıtası daha vardır: sezgi.

Zaman, statik olarak saatle ölçülen şeydir, bu hâliyle mekânsallaşmıştır. Süre ise dinamik, özgür, yaratıcı ve sübjektif, yaşanan zaman realitesidir.

18 Ekim 1859’da Paris’te doğan Bergson, İngiltere’den gelip Fransa’ya yerleşen Yahudi bir ailenin çocuğudur.

Yaratmanın romanı olarak yorumlanan Yaratıcı Tekâmül tasvirler ve mecazlarla süslü bir sanat ve edebiyat şaheseri sayılabilir.

Bergson, zekâdan ayırdığı sezginin içgüdüden doğduğunu söyler.

Hayatın bilgi vasıtası ise zekâ olmadığından bu sahada mutlak hakikate ancak sezgi ile ulaşılabilir.

Bergson bilinci incelerken de ikili bir yapı tanımlar. Bilincin bir kabuk, bir de iç tarafı vardır. Kabuk tarafı, akıl, zekâ, mantık, ilim tabakasıdır ve bu tabaka maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar. Burada özgürlük yoktur. Determinizm vardır. Bilincin iç tarafı ise büsbütün farklı bir yapıdadır. Bergson buna “temel ben” der.

Bergson felsefesinin temel problemlerinden biri, ben bilincinin nasıl kazanıldığı problemidir. Bergson, ben bilincinin “hafıza” ile kazanıldığını düşünür.