ÇAĞDAŞ FELSEFE II

İçgüdü

Bergson’un bilgi anlayışı içgüdü, zekâ ve sezgi kavramları çerçevesinde şekillenmektedir. Maddeyi algılayan zekâdır. Ancak zekânın yaptığı bütünanaliz ve sentezler sadece pratik amaçlara yöneliktir. Bu nedenle de yalnızca maddeye hâkim olabilir fakat hayat alanına olamaz. Hayat ile kaynaşmadığı ve geçmişte de ona göre yoğrulmadığı için hayatı anlayamaz. Zekânın karakteri, yapısı icabı, hayatı anlamamaktır. İçgüdü, canlının çevreye en iyi şekilde uyum sağlayıp ondan faydalanmasını sağlamak için, tabiat tarafından kendisine verilen bir yetidir. Bu amaca ulaşmak için o da zekâ gibi alet yapar.  Sezgi, insanı hayatın içine götürecek, yani kendi kendisinin bilincine varmış, konusunu düşünebilecek ve sınırsızca genişletebilecek bir hâle gelmiş içgüdüdür. Kendine özgü yapısı bakımından aslında zekâdan ayrılan içgüdünün gelişmesinden doğmuş olan sezgide de
bilinç vardır. Sezgi ile zekâ, bilinçli çalışmanın birbirlerine zıt iki istikametini gösterir.

Doğru yanıt A seçeneğidir.

B seçeneği Bergson felsefesi ile uyuşmaz.

Gerçek süre

Gerçek süre, bilincin algıladığı süredir. Bergson'a göre sürenin ne olduğunu anlamak için bilinç hallerinin akışını bilmek gerekir. Bilinç hallerinin akışında hiç kesinti yoktur. Bütün değişmeler hissedilemeyecek derecede, yavaş yavaş olur. Bu değişmelerin her birinde bilincin bütün geçmişi yoğunlaşmış bir biçimde bulunur.

Sezgi

Evren, olmuş bitmiş değil, tersine sürekli olmak üzere bulunan bir evrendir. Olmuş bitmiş olsaydı onu zekânın bilgisiyle anlamak mümkün olurdu. Ancak böyle olmadığına göre bu evreni içinden kavramak gerekir. Bu nedenle, yani evren her an değişen, dinamik bir evren olduğu için, bu evrenin asıl hakikatleri zekâ ile değil, ancak sezgi ile kavranabilir.

Temel ben, maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar. 

Bergson bilinci incelerken de ikili bir yapı tanımlar. Bilincin bir kabuk, bir de iç tarafı vardır. Kabuk tarafı, akıl, zekâ, mantık, ilim tabakasıdır ve bu tabaka maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar. Burada özgürlük yoktur. Determinizm vardır. Bilincin iç tarafı ise büsbütün farklı bir yapıdadır. Bergson buna “temel ben” der. Kabuk ben, madde ve topluma uymakla şahsi olmaktan çıkmış ve mekânlaşmış, donmuş, yüzeysel bir ben olmuştur. Dokusu tamamıyla donmuş, pasif ve cansız fikirlerden örülmüştür. Canlı fikirler
ise daimi bir kaynaşma hâlindedir ve temel ben’in dokusu bu tarzda fikirlerle örülüdür. İradeyi kullanan ve bu nedenle de özgür olan temel ben’dir. Temel ben, determinizme tâbi değildir. Bu yüzden burada hürriyet vardır.

Dolayısıyla Bergson'a göre temel ben değil kabuk tarafı maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar.

Spiritüalizm

Varlığın temelinde ruh veya ruhsal bir gerçeklik bulunduğunu ve bunun maddî ve fizik süreçlerle açıklanıp tüketilemez olduğunu savunan görüş spiritüalizm olarak adlandırılır.

Temel ben

Bergson’un “hafıza” hakkındaki görüşleri “ben” ya da “bilinç” hakkındaki görüşünü tamamlar. Hafıza, bütün geçmişimizi tamamıyla saklayan bir realitedir. Bu realite insanda potansiyel olarak her zaman mevcuttur. Kabuk ben’in, pratik intibakların hareketlerini içeren “otomat” bir hafızası vardır. Asıl hafıza, yani kendi kendine çalışan “özgür ve yaratıcı hafıza” ise bu “ben”in arkasındadır. Hatırlama, geçmişin gerekli oldukça kendiliğinden gelip “şimdi” ile kaynaşmasıdır. Düşünme ise geçmişten şimdiye ve şimdiden geleceğe doğru uzayan bir oluştur. Düşünmenin temeli ise dinamik olan özgür hafızadır, yani bütün geçmişimizdir.

Şevket Süreyya Aydemir

Dergâh mecmuası çevresinde Mustafa Şekip Tunç, Mehmet Emin Erişirgil, İsmail Hakkı Baltacıoğlu felsefi planda Bergson’u tanıtmış, telif ve tercüme eserler vermişlerdir. Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Peyami Safa, Necip Fazıl Kısakürek, İsmail Hakkı Baltacıoğlu şiir, roman ve piyeslerinde Bergsoncu tema ve yorumlara yer vermişlerdir. . Şevket Süreyya Aydemir, Kadro dergisinde Mustafa Şekip Tunç ve Bergsonculuğa yönelik eleştiriler kaleme almış ve bir tartışma başlatmıştır.

Doğru yanıt D seçeneğinde verilmiştir.

Süre: Saatin ölçtüğü zamandan ayrı olarak öznenin deneyimlediği asıl zaman veya geçmiş, şimdi ve geleceğin içinde eridiği, doğrudan doğruya yaşanmış olan sürekli akıştır.

Henri Bergson (1859-1941)

Bergson’un 1889’da, Sorbonne Üniversitesinden doktora unvanını aldığı biri kısa ve Latince, diğeri uzun ve Fransızca olan iki eseri birlikte yayımlandı. Latince olan tezi; Quid Aristoteles de Loco Senserit (Aristoteles’te Mekân Kavramı), Fransızca olan ise Essai sur les Données Immédiates de la Conscience’dır (Bilincin Doğrudan Doğruya Verileri Üzerine Deneme). Bilincin Doğrudan Doğruya Verileri Üzerine Deneme gerçek zaman anlayışı olan saf veya somut süreyi mekânsal bağlamından tamamen çıkararak ortaya koyar.

Zekânın doğal haliyle başlıca konusu, "organik olmayan katı şeyler"dir. Çünkü zekâ ancak süreksizi tasarlar.

Sezgi, insanı hayatın içine götürecek, yani kendi kendisinin bilincine varmış, konusunu düşünebilecek ve sınırsızca genişletebilecek bir hale gelmiş içgüdüdür.

Gerçek zaman, yaşanan zamandır, bilinç hallerimizden başka bir şey değildir. Bu yaşanan zamana Bergson “süre” diyor. Gerçek süre, bilincin algıladığı süredir.

Materyalizm: Varlığın temelinde madde veya maddeye geri götürülebilir süreçlerin yer aldığını savunan görüşlerin genel adı.

Bergson’a göre insanı anlamak, onun özgün ruh halleriyle ortaya koyduğu yönelim ve yapıtlarını, kısacası yaratılarını anlamakla olanaklıdır. Bu da evrensel-dinamik-yaratıcı-evrim süreci içerisinde insanı madde ve mana, ruh ve beden bütünlüğü ve birlikteliği olarak tanımakla olanaklıdır.

Bergson, bilinç-beyin özdeşliği kuramını eleştirerek ruhun bedenli varoluş içerisinde bedeni aşan ve ölümsüz bir doğası olduğunu savunmaktadır.

Spiritüalizm: Varlığın temelinde ruh veya ruhsal bir gerçeklik bulunduğunu ve bunun maddî ve fizik süreçlerle açıklanıp tüketilemez olduğunu savunan görüş.