ÇAĞDAŞ FELSEFE II - Deneme Sınavı - 8

Gerçek süre, bilincin algıladığı süredir. Bergson'a göre sürenin ne olduğunu anlamak için bilinç hallerinin akışını bilmek gerekir. Bilinç hallerinin akışında hiç kesinti yoktur. Bütün değişmeler hissedilemeyecek derecede, yavaş yavaş olur. Bu değişmelerin her birinde bilincin bütün geçmişi yoğunlaşmış bir biçimde bulunur.

Evren, olmuş bitmiş değil, tersine sürekli olmak üzere bulunan bir evrendir. Olmuş bitmiş olsaydı onu zekânın bilgisiyle anlamak mümkün olurdu. Ancak böyle olmadığına göre bu evreni içinden kavramak gerekir. Bu nedenle, yani evren her an değişen, dinamik bir evren olduğu için, bu evrenin asıl hakikatleri zekâ ile değil, ancak sezgi ile kavranabilir.

Bergson bilinci incelerken de ikili bir yapı tanımlar. Bilincin bir kabuk, bir de iç tarafı vardır. Kabuk tarafı, akıl, zekâ, mantık, ilim tabakasıdır ve bu tabaka maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar. Burada özgürlük yoktur. Determinizm vardır. Bilincin iç tarafı ise büsbütün farklı bir yapıdadır. Bergson buna “temel ben” der. Kabuk ben, madde ve topluma uymakla şahsi olmaktan çıkmış ve mekânlaşmış, donmuş, yüzeysel bir ben olmuştur. Dokusu tamamıyla donmuş, pasif ve cansız fikirlerden örülmüştür. Canlı fikirler
ise daimi bir kaynaşma hâlindedir ve temel ben’in dokusu bu tarzda fikirlerle örülüdür. İradeyi kullanan ve bu nedenle de özgür olan temel ben’dir. Temel ben, determinizme tâbi değildir. Bu yüzden burada hürriyet vardır.

Dolayısıyla Bergson'a göre temel ben değil kabuk tarafı maddi hayata ve toplum hayatına uyum sağlamaya yarar.

Varlığın temelinde ruh veya ruhsal bir gerçeklik bulunduğunu ve bunun maddî ve fizik süreçlerle açıklanıp tüketilemez olduğunu savunan görüş spiritüalizm olarak adlandırılır.

Bergson’un “hafıza” hakkındaki görüşleri “ben” ya da “bilinç” hakkındaki görüşünü tamamlar. Hafıza, bütün geçmişimizi tamamıyla saklayan bir realitedir. Bu realite insanda potansiyel olarak her zaman mevcuttur. Kabuk ben’in, pratik intibakların hareketlerini içeren “otomat” bir hafızası vardır. Asıl hafıza, yani kendi kendine çalışan “özgür ve yaratıcı hafıza” ise bu “ben”in arkasındadır. Hatırlama, geçmişin gerekli oldukça kendiliğinden gelip “şimdi” ile kaynaşmasıdır. Düşünme ise geçmişten şimdiye ve şimdiden geleceğe doğru uzayan bir oluştur. Düşünmenin temeli ise dinamik olan özgür hafızadır, yani bütün geçmişimizdir.

Dergâh mecmuası çevresinde Mustafa Şekip Tunç, Mehmet Emin Erişirgil, İsmail Hakkı Baltacıoğlu felsefi planda Bergson’u tanıtmış, telif ve tercüme eserler vermişlerdir. Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Peyami Safa, Necip Fazıl Kısakürek, İsmail Hakkı Baltacıoğlu şiir, roman ve piyeslerinde Bergsoncu tema ve yorumlara yer vermişlerdir. . Şevket Süreyya Aydemir, Kadro dergisinde Mustafa Şekip Tunç ve Bergsonculuğa yönelik eleştiriler kaleme almış ve bir tartışma başlatmıştır.