ÇAĞDAŞ FELSEFE I

19. yüzyıla gelene kadar genel olarak Aristoteles'in mantık kuramı geçerliliğini korumuştur. Aristoteles mantığının aşılması ve mantığın günümüzdeki biçimiyle geliştirilmesi 19. yüzyılın ikinci yarısında yapılan çalışmalar sayesinde mümkün olabilmiştir. Frege, özellikle tümdengelimsel mantığın bugün ayrılmaz bir parçası olan niceleme mantığını geliştirmiştir. Tümdengelimsel mantık üzerinde Peirce'nin da çalışmaları bulunmaktadır. Öte yandan Peirce'nin ilgi alanı bununla sınırlı kalmamış, bilimlerin gelişmesi açısından son derece önemli olan tümevarım mantığı konusunda da özgün çalışmalar yapmıştır. Bunların yanı sıra, olgulardan başlayan ve bu olgulardan hareketle, söz konusu olguları en iyi açıklayan varsayımı ortaya koymaya çalışmış, abdüktatif çıkarım konusu ile de özellikle ilgilenmiştir. Günümüzde bu çıkarım biçimi, akıl yürütme ile en iyi açıklamaya ulaşma olarak da anılmaktadır. Darwin'ci evrim kuramının bazı yaklaşımlarını Hegel'in düşünce  sitemine benzer, mutlak bir idealizm ile birleştirmeye çalışmıştır. Peirce, gerçekliğin özü itibari ile zihinsel bir içeriği olduğunu ve akli bir amaca doğru devindiğini savunmuştur. Peirce'ı günümüzde de tartışma değer kılan bu metafizik yaklaşımları değil, kendisinin pragmatizm olarak adlandırdığı bir düşünce biçimidir. Peirce, bu sözcüğü düşünsel olanla (kavramlar, kanılar, kuramlar vb.) kılgısal/pratik olan (edimler, eylemler vb.) arasındaki sıkı bağları ön plana çıkarmak için kullanmaktadır. Peirce, pragmatizm yerine bazen pratikçilik ya da eleştirel sağ duyuculuk terimlerini de kullanmıştır. Dewey'in kullandığı araçsallık teriminin pragmatizm ile çok yakın bağları vardır. Dewey, kullandığımız kavramların araçsal bir işleve sahip olduklarını vurgulamak üzere bu terimi kullanmaktadır. Dewey de tıpkı Peirce gibi edimsel olanla düşünsel olan arasındaki bağları ön plana çıkarmaktadır.

1870'lerin sonlarında Peirce, bir dizi makale yayınlamış ve bu makalelerinde bir konudaki kanıların ya da inançların muğlaklıkların ya da şüphelerin ortadan kaldırılarak sabitlenmesi konusunda dört ayrı yöntemden söz etmiştir. Bu yöntemler, bir bakıma, düşüncelerimizi şüphelerden arındırmak ve doğru düşündüğümüze karar vermek üzere kullandığımız yöntemlerdir.

Bu yöntemlerden ilki inatçılık yöntemidir. Bir konudaki kanaatimizi sabitlemek için kendimize, kendi tercih ettiğimiz bir kanaati niye benimseyelim diye sorar, daha sonra bu kararda ısrar edebiliriz. Bu fikrimize karşı çıkabilecek her şeyi ve herkesi reddeder ve akılcı bir tartışmaya girmekten kaçınırız. Bu yöntemin kendine göre bir avantajı vardır. Bir kanıya ilişkin sarsılmaz ve değiştirilmez bir inanç beraberinde zihinsel bir rahatlık/huzur getirir. Ancak elbette ki bu yöntem, kanıların sabitlenmesi için arzu edilecek bir yöntem değildir. Akla gelebilecek itiraz, bu yöntemle bir kişinin sarılacağı görüşün yanlış olabileceği ve akılcı bir tartışmadan kaçındığı için kişinin söz konusu yanlış inanca veya kanılara sahip olmaya devam edeceği yönündedir. Peirce'nin itirazı bu yönde değildir. Peirce'ın bu yöntemi reddederken öne sürdüğü akıl yürütme, kendi pragmatizmini anlamamız için ipucu vermektedir. Peirce, bu yöntemi benimseyen kişinin, başka kişilerin kendisinden farklı görüşleri savunduğunu gözlemleyeceğini, soğukkanlı bir biçimde düşünebildiği bir anda, söz konusu bu farklı görüşlerin de en az kendisininki kadar iyi olduğunu fark edeceğini ve sonuç olarak kendi kanısı ya da inancına olan güvenin sarsılacağını öne sürer. Peirce'a göre bir kanıda ya da inançta inat etme yöntemine yapılacak en doğru itiraz, bu yöntemin amacına hizmet etmeyeceğini, yani şüpheyi ortadan kaldırmayacağıdır. Bu yöntemde itiraz eden bir kişinin kendisinden şüphe duymasına neden olan temel etken,  ''toplumsal dürtüdür. Peirce göre bu dürtü, hiç kimsenin nihai olarak yok sayamayacağı kadar güçlüdür. Bizler, diğer bireylerin görüşlerinden etkilenen varlıklarız. Dolayısıyla, inançların ya da kanıların sabitlenmesi için aranan yöntemin, sadece bireyler için değil, içinde bulunduğumuz toplum ya da cemaat düzeyinde de işe yaraması gerekir.

Peirce'nin ele aldığı ikinci yöntem, Otorite yöntemidir. Bu kez, bir toplum ve cemaat içerisinde, belli kanı ve inançları yayan, bu inançlardan şüphe duyulmasına engel olmaya çalışan, karşı ya da farklı görüşlerin ortaya çıkması ihtimali belirirse bunun üzerine giden ve bastıran bir kurumun ihdas edildiğini düşünelim. Peirce, bu yöntemin kanıların ve inançların sabitlenmesi inatçılığa göre daha etkili olabileceğini düşünmektedir. Ancak Peirce'a göre sorulacak soru bu yöntemin istikrarlı olup olmayacağıdır. Peirce bu konudaki yanıtıda olumsuzdur. Peirce göre, her toplumda bir grup insan, farklı toplumlarda ya da farklı zamanlarda, farklı otoriteler altında farklı yaklaşımların ve görüşlerin savunulduğunu görecektir. Kendilerine, kendi inançlarının diğerlerinden neden daha üstün olması gerektiğini soracaklar ve bu da şüphelerin doğmasına yol açacaktır. Öyleyse, bu ikinci yöntem de arzu edilen amaca ulaşmayacaktır. Peirce, üçüncü yöntemini iki farklı biçimde adlandırır.: doğal tercihler yöntemi veya a priori yöntemidir. Bu yöntemde esas olan, farklı biçimlerde ifade edilse de aşikar olanı kabul etmektir. Söz konusu ''aşikar olan'', ''akla uygun-makul'', 'açık ve seçik gibi ifadelerle anlatılabilir. İlk iki yöntemdekinin tersine, burada düşünme, tartışma ve bu suretle reddedilmez olana ulaşma çabası ön plana çıkmaktadır. Ancak bu yöntem de sorunsuz değildir. Tarih göstermiştir ki bir kişiye apaçık gelen bir şey bir başkası için hiç de öyle olmayabilir. Bu yöntemde ön plana çıkarılan düşünme ve tartışma, tıpkı beğeni kavramında olduğu gibi bir düşünsel gelişimi var saymakta, bir bakıma herkesin belli bir beğeni düzeyine ulaşacağını ve ortak bir noktada buluşacağını ummaktadır.

Peirce'a göre aradığımız, inançlarımız ve kanılarımızın insani olmayan, dışsal olarak kalıcı bir şey tarafından sabitlenmesidir. Bu dışsal şey, herkesi farklı biçimde etkileyecek olsa da, herkes bu etkilenmenin sonucunda bir ve aynı sonuca ulaşmalıdır. Peirce'a göre bu yöntem bilim yöntemidir.  Bu dördüncü yöntem, bilim yöntemi, ilk üçünde olmayan bazı avantajlara sahiptir. Öncelikle, bu yöntem öznel düşüncelerimizin ötesinde, bizden bağımsız bir şeye gönderme yapmaktadır. Dahası yöntem kamusal olarak geliştirilebilecek ve kullanılabilecek bir yöntemdir. İlk üç yöntemi aşındıran ve amacından saptıran ''toplumsal dürtü'' burada tam tersine bir avantaja dönüştürmektedir.

İnanmak ve şüphe etmek ne demektir? İlişkili de olsalar inanmak ve şüphe etmek edimleri arasında farklar olduğu ortadadır. Peirce, inanmak ve şüphe etmek arasında, farklılıklar tespit etmiştir. Öncelikle inanmak ve şüphe etmek esnasında yaşanılan duygu farklıdır. İkinci olarak, genellikle şüphe etmekten kaçınmamız ya da şüpheden kurtulmaya çalışmamıza rağmen bir inanca sahip olmaktan dolayı bir rahatsızlık duymayız; ta ki bu inancımızı sarsan bir şeyle karşılaşana dek. Üçüncü ve belki en önemlisi, inanmak ya da inanç oluşturmak bir alışkanlık iken şüphe etmek böyle bir alışkanlığın olmaması durumuna karşı gelir. Bir inanca sahip olmak, sizi belli bazı şartlar altında, belli bazı davranışları sergilemeye hazır ya da yatkın hale getirir. İnanmak bir, alışkanlığa sahip olmak demektir.  Bu alışkanlıklar, yaptığımız belli eylemlerin belli amaçlara hizmet edeceğini bekleyerek bu dünyada güvenle hareket etmemizi sağlar.

Şüphe etmek bir belirsizlik durumudur. Belirsizlik, belli durumda hangi davranışı sergileyeceğinizi tam olarak bilememeniz anlamına gelir. Bu nedenle, şüpheden kurtulmaya çalışırız. Peirce şüpheden kurtulma ve inancın tatmin edici rahatlığına ulaşma sürecini soruşturma olarak adlandırır. Bizi şüpheden arındırıp inançlarımızı sabit kılma konusunda uzun vadede güvenebileceğimiz tek yöntem, bilimsel soruşturma yöntemidir. Peirce soruşturmanın üç özsel özelliğinden söz eder: bir uyaran; bir amaç ya da sonuç; bir de yöntem. Soruşturmanın uyaranı şüphe; amacı kanaatlerin bir karara bağlanması yöntemi ise bilimin ta kendisidir.

Peirce, bir şüphe ortaya çıkmadığı sürece tüm inançlarımızın doğru olduğunu düşünme eğiliminde olduğumuzu belirtir. Eğer şüphe ortaya çıkarsa, bir sorgulama başlar ve inancımız yeniden bir kesinlik (sabitlik) kazandığında da sona erer. Pierce göre gerçeklik, doğru kanaatın öyle olduğunu söylediği şeydir. Doğru kanaat ise, daha sonra yapılan bilimsel araştırmalarca aynı sonuca ulaşılan ve değişikliğe uğratılmayan kanaattir. Hal böyle ise, birisi çıkıp, gerçeğin kanaatler cinsinden tanımlandığını, bu durumda ise gerçekliğin, Peirce'ın olduğunu iddia ettiğinin aksine bize bağımlı hale geldiğini öne sürebilir. Peirce, bu eleştiriye şu şekilde yanıt vermeye çalışır. Gerçeklik, sonlu sayıda bireyin sorgulamalarından bağımsızdır. Öte yandan, sorgulama bilimsel olduğu ve yeterince uzun süre azimle sürdürüldüğü sürece sorgulama içerisinde kendisini açar. Peirce göre bilim, gerçekliğin ölçütüdür. Ancak burada, bilimsel etkinliğe başlamadan önce belirlenmiş bir ölçütten söz edilmemektedir ki böyle bir belirleme, Peirce'a göre olanaklı değildir. Sadece söz konusu ölçüte doğru ilerlemenin yolunu bildiğimizi söylemektedir.  Ampirik sorgulama ise, bize ideal bir doğruluk ve bilgi noktasına doğru götüren yoldur.

Peirce, fikirlerin açıkılığa kavuşturulmasının söz konusu olduğunda, üç düzeyi birbirinden ayırt eder. İlk düzeyde bir fikirle aşina oluruz. Bu düzeyde, söz konusu fikri (ya da bu fikrin bir nesnede özellenmesini) tanırız. İkinci düzey, söz konusu fikrin tanımını ifade edebildiğimiz düzeydir. Üçüncü düzey ise fikri kavramamızın pratik alanda sonuçlarının/etkilerinin farkında olmamızı içerir.  Peirce'a göre bu etkilerin toplamı, bize açıklığa kavuşturmaya çalıştığımız fikri verir. Üçüncü düzeyde bir açıklık elde etmek, söz konusu fikrin belirlediği nesne ile ilgili bir işlem gerçekleştirmemizi ve bunun sonuçlarını gözlememizi içerir. Bu yöntemle elde ettiğimiz tanım genellikle işlemsel tanım olarak adlandırılır.

Peirce, yorumlayan olmaksızın bir işaretin bir nesneye işaret etmeyeceğini düşünmektedir. Bu noktada da yorumlayanların üç farklı türünü ayırt eder. İlk olarak, duygusal yorumlayanlar, işaretle karşılaştıklarında yoğun bazı duygular hisseder. Örneğin, futbol takımının renklerini taşıyan bir nesne görünce coşku hisseden bir taraftar. Burada, söz konusu duygunun kendisi de bir işarettir. Söz konusu coşku ya da gurur duygusu, tutulan takıma işaret etmektedir. İkinci olarak, enerjik yorumlayanlar, bir işaretle karşılaştıklarında belli bir fiziksel eylemi gerçekleştirirler. Peirce, bunları bir çavuşun emriyle belli hareketleri yapan askerleri verir. Üçüncü olarak, mantıksal yorumlayanlar gelir. Peirce'ın özellikle üzerinde durduğu yorumlar bunlardır. Öncelikle, mantıksal yorumlayanlar da işaretlerdir. Örneğin, bir sözcüğün sözlükteki karşılığı, sözcünün (işaretin) mantıksal yorumlayanıdır ve kendisi de bir işarettir. Ancak işaret etme süreci bu noktada sonlanmaz. Sözcüğün sözlükteki karşılığı nihai veya son yorumlayanı olmaz. Kendisi bir işaret olması  itibariyle, başka yorumlayanlara gönderme yapar.

Dewey, her türlü düşünsel soruşturmanın, eninde sonunda bir tür problem çözme etkinliğine dayandığını düşünmektedir. Düşünme süreci karmaşık, şüpheli, muğlak veya sorunlu bir noktadan kurtulmamızı içerir. Sonuçta daha basit, kesin, açık ve sorunsuz bir noktaya kendimizi taşırız.

Bu yaklaşımın arka planında bazı varsayımlar yer almaktadır, öncelikle    Dewey'e göre biz insanlar dünyanın edilgin izleyicileri değilizdir. Kendimizi dünyaya katılan, onun bir parçası olan ve sürekli dünyayla etkileşen varlıklar olarak düşünmemiz daha doğrudur. Klasik felsefe anlayışları, bilen ile bilinen arasında keskin bir ayrım yapmakta ve bunun sonucunda içinde çıkılmaz bilgibilimsel sorunlar yaramaktadır. Dewey, temsile dayalı bilgibilimsel anlayışlara şiddetle karşı çıkmaktadır. Bu anlayışa göre, biz sadece zihnimizden doğrudan karşı karşıya olduğumuz içerikleri bilebiliriz ve nesnel olanla doğrudan karşı karşıya gelme olanağımız bulunmamaktadır. Bilen-bilmeyen ayrımı, en başta doğru bir ayrım olmadığından, böyle bir varsayıma dayalı bir bilgi anlayışı kabul edilemez. Sadece zihinsel olarak bizi temsil olunanı bilebileceğimize dair bilgibilimsel anlayışın yarattığı bir başka sorun daha bulunmaktadır. Bu anlayışı savunanlar, bize verilenin ötesinde varsayımlar öne sürmekten kaçınmamızı, savlarımızı ve düşünüş biçimlerimizi doğrudan temas ettiğimiz zihinsel içerikle sınırlamamızı salık vermektedir. Dewey, bu tavsiyeye de karşı çıkmaktadır. Dewey'e göre biz insanlar doğa ile etkileşimimiz içerisinde sürekli varsayım oluşturmakta, bunları sınamakta ve bu varsayımları arzu edilen sonuçlar ürettiği ölçüde onları kullanmaya devam etmekteyizdir, Bu noktada aşırı kuşkucu bir yaklaşımla varsayımlar üretmekten kaçınmak, dünyadaki varoluş biçimimizle ters düşmektedir. Mesele öne sürdüğümüz bir varsayımın mevcut zihinsel içeriklerle uyumlu olup olmaması değil, bizim gelecekteki amaçlarımıza ulaşmak üzere işe yarayıp yaramaması, gelecekte karşılaştığımız yeni durumlardaki testlerden geçip geçmemesidir. İyi bir varsayım, zamanın testlerine dayanan ve bu itibarla da işe yarayan bir varsayımdır.

Dewey'in bilgi anlayışı, klasik felsefeninkinden farklı bir doğa bilimi ve doğa anlayışını da beraberinde getirmektedir. İnsanları doğanın edilgin izleyicileri olarak almak, beraberinde, zihinsel olarak temas ettiğimiz içeriklerin ötesinde kendi başına bir nesnellik olduğunu çağrıştırmaktadır. Öyleyse, asıl olan, bu nesnelliğe dair bilgi sahibi olmaktır. İşte bu nedenle, fiziğin bir bilim olarak önceliği bulunmaktadır. Fizik, doğanın ''öz''ünü (ki modern felsefeye göre Descartes'tan beri bu öz uzamsallıkla ilişkilendirilmektedir) bize sunduğu ölçüde temel bilim dalıdır. 

Dewey, bu sonuca ve bu sonucu üreten düşünüş bilimi ne karşıdır. Dewey'e göre fizik dahil hiç bir bilim dalı öncelikli değildir. Bilim ve doğa anlayışı, bilen ile bilinenin ayrılmasına dayalı yanlış bir bilgibilimsel bakış açısına dayanmaktadır. Oysa, doğa ile etkileşim halinde bulunan biz insanlar için esas olan, karşılaştığımız problemleri çözmektir. Söz konusu problemleri çözmek üzere ne kadar farklı işlem türü varsa, o kadar farklı bilgi anlayışı mevcuttur. Farklı bilim dallarında kullanılan farklı fikirler, kavramlar ve yöntemler, kendi amaçlarımıza ulaşmak, karşılaştığımız sorunları çözmek üzere kullandığımız araçlardan ibaredir. Çözmeye çalıştığımız problemlere göre bu araçlar, çeşitlilik göstermektedir. Dewey'in bilgiye ve bilime yönelik bu yaklaşımı, araçsallık olarak adlandırılmaktadır.

Darwin'in evrim kuramı hem felsefî hem de bilimsel tartışmalar bakımından farklı ve köktenci sonuçları olmuştur. Örneğin, İngiliz düşünür Herbert Spencer (1820-1903), bu düşünce biçimini tarihe ve toplumlara uygulamış ve toplumsal Darwincilik adı verilen bir görüş geliştirmiştir.

Darwin'in geliştirdiği evrim kuramının etkisinde felsefi ve bilimsel tartışmalar bakımından geliştirilen psikoloji alanında Amerikalı psikolog ve felsefeci William James (1842-1910),işlevselcilk olarak adlandırılan yeni bir kuram geliştirmiştir.

Peirce şüpheden kurtulma ve inancın o tatmin edici rahatllığına ulaşma sürecini soruşturma (ing. inquiry) olarak adlandırır.

Peirce, Descartes’ın sergilediği gibi  köktenci bir biçimde her şeyden şüphe etme yöntemine karşıdır.

Batı Felsefesi’ni derinden etkileyen en önemli kuramlardan birisi, hiç şüphesiz Darwin’in geliştirdiği evrim kuramıdır. Bazıları, Darwin’in bu kuramını Newton’un mekanik kuramı ile karşılaştırmaktadırlar.

Peirce’ın işaretlerin anlambilimi hakkındaki bazı sınıflandırmalarını ele
alalım. Peirce bir işaret ile işaret edilen nesne arasında üç farklı tür bağıntı bulunduğunu ifade eder. Peirce ilk olarak indekslerden (veya bağlamsal göstergelerden)söz eder. Bu durumda, işaret ile işaret edilen arasında nedensel bir bağıntı mevcuttur. Dumanın ateşe, bir yanaktaki kırmızı beş parmak izinin atılmış bir tokata işaret etmesi gibi.

Peirce, yorumlayan olmaksızın bir işaretin bir nesneye işaret etmeyeceğini düşünmektedir. Örneğin, futbol takımının renklerini taşıyan bir nesne görünce çoşku hisseden bir taraftar. Burada, söz konusu duygunun kendisi de bir işarettir.

Peirce, yorumlayan olmaksızın bir işaretin bir nesneye işaret etmeyeceğini düşünmektedir. Örneğin, bir çavuşun emriyle belli hareketleri yapan askerlerin davranışı, enerjik yorumlayanlardır, bir işaretle karşılaştıklarında belli bir fiziksel eylemi gerçekleştirirler.

İşlevselcilik Darwin’in evrim kuramının etkisinde gelişmiş bir psikoloji
kuramıdır. Zihinsel süreçleri ve davranışları organizmanın çevresiyle
uyum süreci içerisinde ele almayı ön plana ç›karır.

Açıklama yöntemlerine ilikin olarak onun geliştirdiği bir ilke, daha
sonra Ockham’ın usturası olarak anılmıştır. Bu yöntem ilkesine göre, aynı yetkinliğe sahip açıklamalar arasında daima daha yalın olanı tercih etmek ve varolanların sayısını gereksiz yere artırmamak gerekir