BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

Siyasetnâme’den sonra konu ile ilgili en önemli kaynaklar atama fermanlarından metin örneklerinin toplandığı münşeât mecmuaları ile yazım kurallarını ihtiva eden inşâ kitaplarıdır. Müntecebüddin el-Cuveynî’nin Atebetü’l-Ketebe’si, Leningrad Münşeât Mecmuası, Evoğlı Haydar Beğin Mecmau’l-İnşâ’sı ve Nizâmî-i Arûzî’nin Çahâr Makale’si bunların başlıcalarıdır.

Büyük Selçuklu Devletinden ilerleyen zaman içinde dört bölgesel Selçuklu hanedanı doğmuştur. Selçuklu hanedan üyeleri tarafından ve Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurulan bu şubeler, kuruluş sırasına göre Kirman (1048), Türkiye (1075), Suriye (1078) ve Irak Selçuklu (1119)larıdır. Bunlardan Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devletine sonuna kadar tâbî kalmışlardır.

Mirî arazi mülkiyet hakkı devlete, yani hazineye ait olan topraklara denir. Bu toprakların işletme hakkı geçici tapu ile reayaya verilirdi.

Selçuklular 24 Oğuz boyundan biri olan Kınık’tan, Osmanlılar ise Kayı’dan geldiklerini kabul ederler.

Devrin vassallık anlayışı çerçevesinde, kendisine bağlı olunan/olunmak zorunda kalınan otoriteye metbû denir.

Tâbi, hutbe okutmak, para kestirmek, vergi ve asker vermek gibi şartları yerine getirerek, kendisinin üzerinde bir otoriteye bağlanan/ bağlanmak zorunda kalan kişi veya kuruma denir.

Selçuklu liderleri önceleri bey, yabgu ve emir unvanlarını kullanmışlar; ilk hükümdar Tuğrul Bey ise hutbelerde 1038’den itibaren es-sultânu’l-muazzam, unvanını kullanmıştır. Şehzadeler ise eyaletlere vali olarak melik unvanı ile gönderilmekteydi.

Sikke siyasî iktidarların vazgeçilmez bir göstergesi haline gelmiştir. Bugünkü gibi tek merkezde değil, hemen hemen her şehirde altın (dinar), gümüş (dirhem) veya bakır (fels) sikke basılmaktaydı.

Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir.

Emîr-i candâr: Candâr Farsça silah tutan anlamına gelir. Emîr-i candâr sultanın ve sarayın güvenliğinden sorumlu hâssa askerlerinin başıydı. Sultanın kabullerinde daima hazır bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi.

Nizamülmülk tarafından yazılan Siyasetnâme adlı eser devlet teşkilatını tanımamız konusunda büyük bir boşluğu doldurmakta ise de, aslında yürürlükte olan yapıyı değil, olması gerekeni anlatan bir kaynaktır. Çünkü Siyasetnâme Sultan Melikşah’ın işlerin düzgün gitmesi ve doğru karar verebilmek için, hükümdarların uyguladıkları kanun ve adetleri, görülen aksaklıkları ve alınması gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasını istemesi üzerine ortaya çıkmıştır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sultanın, hanedan üyelerinin ve tâbîlerin bastırdıkları sikkeler ve yaptırdıkları
abideler üzerindeki kitabeler ise unvan, lâkap ve künyeleri, hakimiyet alanları,
metbûluk-tâbîlik ilişkileri ve iktisadî durum hakkında başvurduğumuz en güvenilir kaynaklardır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Selçuklu Devleti 1040 Dandânâkan savaşından sonra resmen kurulup ilân edilmiştir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Ortaçağ İslam devletlerinde yaygın olarak uygulanan ve köle temini ile esir alma yoluyla oluşturulan gulâm sisteminin Selçuklulara Gaznelilerden intikal ettiği anlaşılmaktadır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Mülkiyet hakkı devlete ait olan toprağın gelirlerinin bir kısmının maaş karşılığı olarak
devlet görevlilerine tahsis edilmesine ikta sistemi denir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Büyük Selçuklu Devletinin bünyesinden dört mahallî Selçuklu şubesi daha doğmuştur. Bunlar Selçuklu hanedan üyelerinin Sultan tarafından atanması suretiyle, Büyük Selçuklulara tâbî olarak kurdukları Kirman, Suriye ve Irak Selçuklularıdır. Türkiye Selçukluları bağımsız olarak kurulmuş, diğerleri Büyük Selçuklu Devleti yıkılıncaya kadar ona tâbî olmaya devam etmişlerdir. İran Selçukluları bu mahalli şubelerden biri değildir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Tuğrul Bey  hutbelerde 1038’denitib aren es-sultânu’l-muazzam, sikkelerde ise 1043/4’te es-sultân ve 1046/7’den başlayarak es-sultânu’l-muazzam unvanını kullanmıştır. Önceleri bazı devlet adamları tarafından düzensiz olarak kullanılan bu unvanı, Selçuklular ilk defa resmî ve daimî hükümdar unvanı haline getirmişlerdir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Hükümdara mahsus, onun isim, unvan, lâkab ve künyesinin şerit halinde yazılı olduğu, değerli kumaşlardan dikilmiş elbiselere tıraz denmektedir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Selçuklu döneminde vezâret ile ilgili seçeneklerin tamamı doğrudur. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Melik vergi miktarlarını değiştiremezdi. Doğru yanıt E seçeneğidir.