BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

Bu şubeler tarih sırasına göre Kirman, Türkiye, Suriye ve Irak Selçukluları’dır. Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Büyük Selçuklu sultanları tarafından o bölgelere tayin edilmek suretiyle; Türkiye Selçukluları ise Büyük Selçuklularla rekabet halinde, onlara rağmen kurulmuşlardır. Kirman ve Suriye’nin yöneticileri melik unvanı taşırken; Sultan Sancar’ın Irak’a tayin ettiği yeğeni Mahmud, onun izniyle sultan unvanı kullanıyordu.

Kirman İran’ın güneyinde merkezi de Kirman şehri olan bir eyalettir. Doğusunda Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatısında Isfahan, batısında Fars eyaleti ve güneyinde ise Fars ve Umman körfezleri ile çevrilidir.

Dandânakân savaşından sonra Merv’de toplanan büyük kurultayda yapılan görev dağılımı çerçevede fethedilmesi amaçlanan Tabes vilâyeti ile Kirman bölgesi, Çağrı Bey’in oğlu Kara Arslan Kavurt Bey’e verilmişti. Kavurt Bey bu bölgeye 1050-51 yıllarında tamamen hakim olmuştur.

Melik Kavurt Kirman’a hâkim olduğu zaman, Arabistan yarımadasının doğu ucundaki Umman da Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Bu bölge oldukça zengin ve çeşitli hazinelerle dolu bir yerdi. Ancak buranın fethi için deniz gücü gerekliydi. Bundan dolayı Kavurt, Hürmüz emiri Bedr İsa’yı bu fetih için gerekli olan her türlü hazırlığı yapmakla görevlendirdi. Kavurt Selçuklu tarihinde ilk deniz aşırı sefer düzenleyen kişi unvanına sahiptir. Türk kuvvetlerinin Umman sahiline çıkışı Büveyhoğulları açısından beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Umman’a kolaylıkla hâkim oldu.

İranşâh çevresindeki bazı kişilerin etkisiyle Batınî mezhebine girmiş ve halka özellikle de âlimlere zulmetmeye başlamıştı. Âlimler ve şeyhülislâm, İranşâh’ın dinden saptığını gerekçe göstererek öldürülmesi yönünde fetva verdiler. Melik halk tarafından da saldırıya uğradı. İranşâh bu hücumdan kurtulmayı başardıysa da, daha sonra yakalanarak öldürüldü (Ekim 1101).

İlk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın oğlu ve Melikşâh’ın kardeşidir.

Suriye'yi ele geçirmekle görevlendirilmiş Türkmen beyi Atsız’ı sudan bir bahane ile öldüren Tutuş, onun idaresindeki Suriye şehirlerini ele geçirdi (1079) ve ardından Kudüs’ü aldı. Böylece başkent Dımaşk olmak üzere, Suriye Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu (1079).

Tutuş’un ölümünden sonra Suriye Selçukluları, iki oğlu Rıdvan ve Dukak ile onların atabeylerinin mücadelesi sonucunda Dımaşk ve Halep Melikliği olarak ikiye ayrıldı. Her iki melik de Büyük Selçuklu sultanlarına bağlı kaldılar.

Fatımî halifesi el-Müsta’lî Melik Melik Rıdvan’ı kendi tarafına çekmek için ona özel bir elçi ve heyet gönderdi. Buna göre “Fatımî halifeliğine tâbi olması, hâkim olduğu yerlerde Şiî hutbesi okutması, hutbede önce el-Müsta’lî, sonra veziri daha sonra da kendi adının bulunması” yolundaki isteğin kabul edilmesi hâlinde “kendisine mâlî ve askerî yardım yapılarak Dımaşk’ı almasının sağlanacağı” vaat ediliyordu. Melik Rıdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hâkim olduğu diğer yerlerde Sünnî hutbeyi kaldırıp Şiî hutbesi okutmaya başladı. Sünnî kadı ve hatipleri de değiştirip buralara Şiî görevliler atadı (Ağustos 1097).Böylece Suriye Selçuklularının Halep kolu Fatımî Halifeliği’ni tanımak suretiyle onlara bağlanmış oldu. Buna göre Selçuklu soyundan biri ilk defa, resmen Şiî Fatımî Halifeliği’ni tanımıştır.

Son Irak Selçuklu Melik'i Sultan Tuğrul Ocak 1194’te Harizmşah Tekiş’in öncü kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savaşta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle atından düşünce orada boğazı kesilerek öldürüldü.

Bu şubeler tarih sırasına göre Kirman, Türkiye, Suriye ve Irak Selçukluları’dır.

Melik Kavurt, beş-altı bin kişilik süvari kuvveti ile, fethedilmek
üzere kendisine verilmiş olan Kirman bölgesine girdi. Ebû Kalicâr’ın Kirman
nâibi Behram, savaşmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesir’e çekildi. Ancak daha fazla mukavemet edemeyeceğini anlayınca Kavurt ile anlaşmak zorunda kaldı. Behram aman dileyip şehri teslim etmeye ve kızını da Kavurt’a vermeyi kabul etti. Böylece 1048 yılında, Kirman’ın kuzeyi (Serd-sîr) Selçukluların eline geçmiş oldu. Doğru yanıt B'dir.

Melikliğin sınırlarını genişletmekte kararlı olan Kavurt Bey bu defa, Kirman
eyaletinin batı komşusu olan Fars üzerine yürüdü. Önce bölgenin merkezi Şiraz’a
doğru ilerledi. Şehrin hâkimi Fazlûya onun geldiğini haber alınca bir kaleye sığındı. Kavurt muhasara ettiği şehri üç gün sonra ele geçirdi. Burada Tuğrul Bey
adına hutbe okuttu ve Fars bölgesinde tam anlamıyla Selçuklu hâkimiyeti kurulmuş oldu (1062). Doğru yanıt D'dir.

İlk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp
Arslan’ın oğlu ve Melikşâh’ın kardeşidir. Doğru yanıt C'dir.

Berkyaruk, kendisini ‘’Büyük Selçuklu Sultanı’’ olarak tanıyan ileri gelen emîrler ve ordusuyla, Tutuş’a karşı harekete geçti. Bu arada Terken Hatun da Tutuş’la birleşmek niyetiyle İsfahan’dan çıktı ise de, hastalanarak geri döndü. Cerbâzakân’agelen Berkyaruk’un ordusu, vezir Müeyyedülmülk’ün gayreti sayesinde Irak ve Horasan’dan gelen kuvvetlerin katılması sonucunda otuz bin kişiye ulaştı. Buna karşın Tutuş halkının kendisine ihanet edebileceği düşüncesiyle Rey’de savunma yapmayı uygun bulmayarak şehir dışında savaşmaya karar verdi. Bu maksatla Rey’den on iki fersah uzaklıktaki Daşilu köyü yakınında bir düzlükte savaş hazırlıklarına başladı. Çok geçmeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savaş düzenine soktu. 26 Şubat 1095’te şiddetli bir savaş meydana geldi. Yenilgiye uğrayan Tutuş, yaralı olarak yakalanıp öldürüldü ve babası Sultan Alparslan’ın Merv’deki türbesinde gömüldü. Doğru yanıt A'dır.

Fatımî halifesi el-Müsta’lî Melik Rıdvan’ı kendi tarafına çekmek için ona özel
bir elçi ve heyet gönderdi. Buna göre “Fatımî halifeliğine tâbi olması, hâkim olduğu yerlerde Şiî hutbesi okutması, hutbede önce el-Müsta’lî, sonra veziri daha
sonra da kendi adının bulunması” yolundaki isteğin kabul edilmesi hâlinde
“kendisine mâlî ve askerî yardım yapılarak Dımaşk’ı almasının sağlanacağı”
vaat ediliyordu. Melik Rıdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hâkim olduğu
diğer yerlerde Sünnî hutbeyi kaldırıp Şiî hutbesi okutmaya başladı. Sünnî kadı
ve hatipleri de değiştirip buralara Şiî görevliler atadı (Ağustos 1097).
Böylece Suriye Selçuklularının Halep kolu Fatımî Halifeliği’ni tanımak suretiyle onlara bağlanmış oldu. Buna göre Selçuklu soyundan biri ilk defa, resmen Şiî
Fatımî Halifeliği’ni tanımıştır.  Doğru yanıt C'dir.

Lü’lü, Melik Alparslan’ın davranışları dolayısıyla korku içerisinde bulunan diğer emirlerin de desteğini alarak onu öldürttü (Eylül 1114). Alp Arslan’ın bir yıl süren melikliği, Selçuklu Devleti’nin tipik idarî problemlerinden birisi olan atabeg tahakkümünün başlıca örneklerinden biri oldu. Melik Alparslan’ı öldürüp Halep melikliğine tam anlamıyla hâkim olan Atabey Lü’lü, henüz 6 yaşında olan Alparslan’ın kardeşi Sultanşâh’ı melik ilan etti. Lü’lü, iyice artan Haçlı tehlikesine karşı Toğtegin ile öteki Müslüman emirlere mektup gönderip yardıma çağırdı. Doğru yanıt E'dir.

Halep Meliki Rıdvan kardeşinin hâkimiyetini onaylamıyordu. Onun güçlenmesini önlemek için Dımaşk’a yürüdü. Dukak bu sırada Artukoğlu İlgazi ile birlikte bir sefere çıkmıştı. Haberi duyunca Dımaşk’a döndü. Bunun üzerine Rıdvan
kuşatmayı kaldırıp çekildi. Rıdvan bundan sonra da aynı maksatla teşebbüslerde bulundu ise de başarılı olmadı. İki melik arasındaki rekabeti hizmetlerindeki
emirlerin tahrik ettiği anlaşılıyor. İki kardeş arasında anlaşma sağlanamayınca, 22 Mart 1097’e Kınnesrin’de yapılan savaşta ağır bir yenilgiye uğrayan Dukak, Rıdvan’ın üstünlüğünü tanımak zorunda kaldı. Doğru yanıt E'dir.

Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar 1118’de ölünce yerine oğlu Mahmud tahta
geçmişti. Ancak uzun yıllardır Horasan meliki olan amcası Sancar da taht sırasını
beklemekteydi. Genç ve tecrübesiz yeğenine karşı tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti. 12 Ağustos 1119 tarihinde Sâve’de yapılan savaşı Sancar kazandı ve Büyük Selçuklu sultanı oldu. Doğru yanıt B'dir.

Sultan II. Tuğrul’un ölümüyle, Sancar’ın ölümünden sonra bir bakıma Büyük Selçukluları da temsil eden Irak Selçukluları’nın Horasan ve İran’daki hâkimiyetleri sona erdi. Doğru yanıt C'dir.