BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ

Kirman Selçuklu Melikliği’nin Gelişme Devri
Melik Kavurt Kirman’a hâkim olduğu zaman, Arabistan yarımadasının doğu
ucundaki Umman da Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Bu bölge oldukça zengin
ve çeşitli hazinelerle dolu bir yerdi. Ancak buranın fethi için deniz gücü gerekliydi. Bundan dolayı Kavurt, Hürmüz emiri Bedr İsa’yı bu fetih için gerekli olan her türlü hazırlığı yapmakla görevlendirdi. Kavurt Selçuklu tarihinde ilk deniz aşırı sefer düzenleyen kişi unvanına sahiptir. Türk kuvvetlerinin Umman sahiline çıkışı Büveyhoğulları açısından beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Umman’a kolaylıkla hâkim oldu. Bu seferden sonra Kavurt, Sistan bölgesini de ele geçirmek istedi ve bu maksatla oğlu Emirânşah’ı görevlendirdi. Emirânşah, Sistanlılara karşı altı ay boyunca savaştıysa da kesin bir başarı ve hâkimiyet sağlayamadı.

Turanşâh b. Kavurd
Sultanşâh’ın yerine Turanşâh geçti. Turanşah ilk iş olarak Melikşah’a itaatini bildirdi. Ancak Melikşah ölünce eşi Terken Hatun, taht kavgaları sırasında
Berkiyaruk’la yaptığı anlaşmaya göre, Kirman Selçukluları’nın elinde bulunan
Fars bölgesini almak istedi. Terken Hatun bu amaçla komutanlarından Üner’i Fars
üzerine gönderdi. Durumu öğrenen Turanşâh hemen harekete geçerek Şebânkâre emirlerinden yardım istedi ve aldığı destekle Büyük Selçuklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz 1094). Ancak Fars bölgesi daha sonra Kirman Selçukluları’nın elinden çıkarak Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. Bu olaydan üç yıl sonra Turanşah Ekim-Kasım 1097’de vefat etti.

Melik II. Muhammedşâh altı ay burada kaldı. Sonunda şehri terk edince Kirman Selçuklu Melikliği de tarihe karışırken Melik Dinar idaresindeki Oğuzlar’ın
hâkimiyeti başladı (1189).

İlk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp
Arslan’ın oğlu ve Melikşâh’ın kardeşidir. Ondan önce Sultan Alp Arslan tarafından Şam (Suriye)’ın fethi ile görevlendirilen ve Kınık boyundan olan Atsız Bey,
kendisine bağlı Türkmenlerle birlikte bölgede büyük başarılar kazanmıştı. Hattâ
Filistin’e kadar ilerlemiş, Fatımîler’den Remle ve Kudüs’ü de almıştı (1070-
1071). 1076’da Suriye’nin en mühim şehirlerinden Dımaşk’ı da ele geçiren Atsız,
bölgede bir Türkmen Beyliği kurdu. Mısır’ı da ele geçirmek isteyen Atsız Bey,
Kahire önlerinde Fâtımîlere karşı ağır bir yenilgiye uğrayınca Dimaşk’a çekilmek zorunda kaldı(1077). Sultan Melikşah, Atsız’ın güç kaybetmesi üzerine artan Fatımî tehdidine karşı, kardeşi Tutuş’u Suriye’ye tayin etti. Atsız, Melikşah’a
bağlı olduğunu bildirmesi üzerine görevinde bırakıldı. Tutuş’a ise Halep bölgesine gitmesi bildirildi.

SURİYE SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1079 - 1095)
Melikliğin Kuruluşu
İlk Suriye Selçuklu meliki olan Tacüddevle Tutuş, Büyük Selçuklu Sultanı Alp
Arslan’ın oğlu ve Melikşâh’ın kardeşidir. Ondan önce Sultan Alp Arslan tarafından Şam (Suriye)’ın fethi ile görevlendirilen ve Kınık boyundan olan Atsız Bey,
kendisine bağlı Türkmenlerle birlikte bölgede büyük başarılar kazanmıştı. Hattâ
Filistin’e kadar ilerlemiş, Fatımîler’den Remle ve Kudüs’ü de almıştı (1070-
1071). 1076’da Suriye’nin en mühim şehirlerinden Dımaşk’ı da ele geçiren Atsız,
bölgede bir Türkmen Beyliği kurdu. Mısır’ı da ele geçirmek isteyen Atsız Bey,
Kahire önlerinde Fâtımîlere karşı ağır bir yenilgiye uğrayınca Dimaşk’a çekilmek zorunda kaldı(1077). Sultan Melikşah, Atsız’ın güç kaybetmesi üzerine artan Fatımî tehdidine karşı, kardeşi Tutuş’u Suriye’ye tayin etti. Atsız, Melikşah’a
bağlı olduğunu bildirmesi üzerine görevinde bırakıldı. Tutuş’a ise Halep bölgesine gitmesi bildirildi.

Daha sonra beklendiği gibi, Fâtımîlerin Dımaşk’ı kuşatması, Atsız’ın Tutuş’u
yardıma çağırmasına sebep oldu. Tutuş gelince Fatımî ordusu çekildi. Fakat Atsız’ı
sudan bir bahane ile öldüren Tutuş, onun idaresindeki Suriye şehirlerini ele geçirdi (1079) ve ardından Kudüs’ü aldı. Böylece başkent Dımaşk olmak üzere, Suriye Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu (1079).

Daha sonra beklendiği gibi, Fâtımîlerin Dımaşk’ı kuşatması, Atsız’ın Tutuş’u
yardıma çağırmasına sebep oldu. Tutuş gelince Fatımî ordusu çekildi. Fakat Atsız’ı
sudan bir bahane ile öldüren Tutuş, onun idaresindeki Suriye şehirlerini ele geçirdi (1079) ve ardından Kudüs’ü aldı. Böylece başkent Dımaşk olmak üzere, Suriye Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu (1079).

Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar 1118’de ölünce yerine oğlu Mahmud tahta
geçmişti. Ancak uzun yıllardır Horasan meliki olan amcası Sancar da taht sırasını
beklemekteydi. Genç ve tecrübesiz yeğenine karşı tahtı ele geçirmek üzere harekete geçti. 12 Ağustos 1119 tarihinde Sâve’de yapılan savaşı Sancar kazandı ve Büyük Selçuklu sultanı oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli güç olan İmparatorluğun bir kısmının yönetimini yeğeni Mahmud’a bıraktı. Böylece Irak Selçuklu hanedanı kurulmuş oldu. Mahmud’un idare bölgesi Rey’den itibaren ve Hemedan merkez olmak üzere Batı İran, Irak, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Suriye’yi kapsıyordu. Kendisi Sultanü’l-A’zâm unvanı alan Sancar, yeğenine de Sultanü’lMuazzam unvanı verdi. Mahmud sultan unvanı taşımak ve bir takım saltanat alâmetleri kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancar’a tâbi olacaktı.

Kirman İran’ın güneyinde merkezi de Kirman şehri olan bir eyalettir. Doğusunda Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatısında Isfahan, batısında Fars eyaleti ve güneyinde ise Fars ve Umman körfezleri ile çevrilidir.

Büyük Selçuklu sultanı Tuğrul Bey 1063 yılında ölünce, hanedan üyeleri arasında taht mücadeleleri ortaya çıktı.

Sultan Alparslan 24 Kasım 1072’de ölünce yerine oğlu Melikşah geçti.

Sultanşâh’ın yerine Turanşâh geçti. Turanşah ilk iş olarak Melikşah’a itaatini bildirdi.

Süleymanşâh 1075 yılında Bizans’tan fethettiği İznik’te, Türkiye Selçukluları Devletini
kurdu.

Suriye Selçuklu Melikliği 1079-1095 yılları arasında varlığını sürdürmüştür.

Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli güç olan İmparatorluğun bir kısmının yönetimini yeğeni Mahmud’a bıraktı. Böylece Irak Selçuklu
hanedanı kurulmuş oldu. Mahmud’un idare bölgesi Rey’den itibaren ve Hemedan merkez olmak üzere Batı İran, Irak, Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Suriye’yi
kapsıyordu.

Irak Selçuklularının hâkimiyet sahasında İldenizliler, Salgurlular ve Zengiler olmak üzere atabeylikler kurulmuştur. Irak Selçukluları Harizmşahlar
tarafından 1194’te yıkılmıştır.

E şıkkındaki Sultanşah HALEP SELÇUKLU MELİKLİĞİ (1095 - 1118)'nde melik olmuştur.

Melikşâh başka yerlerle birlikte Urfa, Antakya ve Haleb’i doğrudan kendi topraklarına katarak buralara valiler atadı. Böylece Kuzey Suriye’de Büyük Selçuklu hakimiyeti sağlanmış oldu.

Taht davasından vazgeçmeyen Tutuş, daha iyi bir hazırlıkla güçlü bir şekilde mücadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksungur’u bertaraf ettiği gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycan’da adına hutbe okuttu.

Atabey Kızıl Aslan’ın öldürülmesinden sonra ortaya çıkan karışıklık sırasında Harizmşahlar da Selçuklular üzerindeki baskıyı arttırdılar. Bu sırada Tuğrul da hapisten kurtulmuştu. Ancak çok geçmeden kendisini i ile savaş içerisinde buldu. Sultan Tuğrul Ocak 1194’te Harizmşah Tekiş’in öncü kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savaşta gözüne isabet eden bir ok sebebiyle atından düşünce orada boğazı kesilerek öldürüldü. Naşı Büyük Selçuklu Devletinin kurucusu olan Tuğrul Bey’in türbesine defnedildi.