BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap A'dır.

Doğru cevap E'dir.

Tuğrul Bey tarafından veliaht tayin edilen Çağrı Bey’in oğlu Süleyman Kutalmış’ın Alp Arslan tarafından yenilerek öldürülmesinden sonra ağabeyi Alp Arslan’a direnemeyeceğini anlayarak Şiraz’a çekilmiştir. Alp Arslan ise önce tahtı ele geçirmek için harekete geçen, büyük amcaları İnanç Yabgu’yu yenilgiye uğratarak daha tahta çıkmadan önce devletin doğudaki topraklarını merkezi idareye bağlamıştır. Vezir Amidülmülk başlangıçtan itibaren Alp Arslan'ı desteklememiştir. İnanç Bey komutasındaki kuvvetleri Kutalmış tarafından yenilgiye uğratıdıktan sonra vezir Amidülmülk, Kutalmış’la ancak Alp Arslan’ın baş edebileceğine kanaât getirerek, ona acil yardım çağrısında bulunmuş ve Alp Arslan’ın tarafına dönmüştür. Doğru cevap D'dir.

Müsadere devlet memurlarının, görevleri sırasında makamlarının gücünü kötüye kullanarak haksız kazanç edindikleri gerekçesiyle, servetlerine el konulmasıdır.

Damgân civarında Milh vadisinde iki Selçuklu şehzâdesinin orduları karşı karşıya geldi. Kutalmış’ın Alp Arslan’ın ordusunun hareketini zorlaştırmak için bölgeyi bataklığa çevirmesi işe yaramadı. Bugünün kendisi için uğursuz olduğuna inanan Kutalmış’ın savaşı geciktirmesi de mümkün olamadı. Sonunda iki ordu arasında vukû bulan meydan savaşında Kutalmış yenildi ve hayatını kaybetti.

Çağrı ve Tuğrul Beyler idaresindeki Selçuklular, artık Harizm ve Maveraünnehir’de kalmanın dayanılmaz zorlukları karşısında bu tecrübeyi hayata geçirerek Horasan’a göç ettiler (Mayıs 1035).

Selçuklular Nesa'da kazandıkları zafere rağmen Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine ordu sevk edildiği için savaşmaya mecbur kaldıklarını, affedilmeleri hâlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Oğuzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir konu olmakla beraber ok yaydan çıkmıştı. Selçuklular’ın savaştan önce reddedilen teklifleri, şimdi kılıçlarının hakkı olarak kabul edilmek zorunda kalındı. Sultan Mesud tarafından hil’at, at, eğer takımı ve menşur gibi hâkimiyet sembolleri gönderildikten başka Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara bırakıldı. Selçuklular, Nesâ Tuğrul Bey’e, Dihistan Çağrı Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere toprakları aralarında bölüştüler.

Artan nüfusları yüzünden yaşadıkları yerlerin yetmediğini Sultan Mesud'a bildiren Selçuklular,  Merv, Serahs ve Baverd şehirlerinin de kendilerine verilmesi karşılığında askerî hizmet teklif ediyorlardı (Kasım 1036). Gazne sultanı yağmalarıyla Horasan’ı kalbura çeviren Selçuklular’ın tekliflerinde samimi olmadıkları düşüncesiyle üzerlerine yeni bir ordu göndermeye karar verdi. Veziri ile Hâcib Sübaşı’yı Selçuklular’ı Horasan’dan atmakla görevlendirdi. Selçuklular bu tedbirler karşısında işgâl ettikleri yerlerden Nesâ ve Ferave’ye çekildiler. Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin çözüldüğünü düşünerek Hindistan’a sefere çıktı (Ekim 1037). Selçuklular ise kışın bastırması üzerine Horasan’daki Gazne ordusuna küçük saldırılar düzenleyerek yeniden karışıklıklar çıkardılar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistan’dan Hansi kalesini fethederek başarıyla dönmüş olmasına rağmen, zaferinin tadını çıkaramadı. Sübaşıya derhal saldırı emrini verdi. Selçuklular sayıca çok ve donanımı bakımından da ağır olan Gazne ordusunu, küçük hafif süvari birlikleri ile vurup kaçarak hırpalıyorlardı. Ancak buna rağmen Gazne ordusundan korktukları için ağırlıklarını Merv çölüne göndererek, yenilgi hâlinde çaresiz Rey’e çekilmeyi düşünüyorlardı. Fakat Gazne ordusuna karşı Serahs’ta girdikleri ve bir gün boyunca süren savaşı ezici bir üstünlükle kazandılar (Mayıs 1038). Horasan’ın merkezi olan Nişabur ise zaferden 12 gün sonra, İbrahim Yinal tarafından Tuğrul Bey adına teslim alındı. Şehir ahalisi doğal olarak Selçuklular’a direnmedi. İbrahim Yinal Cuma günü hutbeyi “es-Sultanü’l-Muazzam” unvanıyla Tuğrul Bey adına okuttu. Daha sonra 3.000 kişilik seçme bir kuvvetle şehre gelen Tuğrul Bey burada Sultan Mesud’un sarayında tahta oturarak “sultan” ilân edildi.

Sultan Mahmud döneminden beri Oğuzlar meselesi hakkında bilgi ve tecrübesi
olan; şimdi bunu kendi döneminde yaşanan olaylarla pekiştiren Sultan Mesud, Sehas Savaşı ile adetâ şok oldu. Selçuklular’a karşı onların eski düşmanları Cend meliki ile işbirliği yaptığı gibi, Herat ve Merv’e de ordular yolladı. Kendisi de yine iyi donanımlı bir ordu ile Belh’e hareket etti (Ekim 1038).

Gazneliler Dandânakân Savaşı sonunda büyük bir yenilgiye uğrayarak  en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizm’i kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklarına çekilip 1187 yılına kadar siyasî varlıklarını sürdürdüler.

Zaferden sonra Selçuklular bir yandan Gazne ordusunu kararlı bir takibe uğratırken, hemen bir kurultay topladılar ve devlet ilân ettiler. Ancak asıl büyük kurultayı bir ay içerisinde Merv’de yaptılar. Tuğrul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Nişabur başkent olmak üzere batıya gidecekti. Özellikle Selçuklu aile mensupları, bu büyük emeğin, fedakârlığın hebâ olmaması için birlik hâlinde kalmaya and içtiler. Sonra ülke topraklarının yönetimini paylaştılar. Çağrı Bey’e melik unvanıyla Merv merkez olmak üzere Horasan’ın doğusu; Musa Yabgu’ya ise Herât’tan itibaren Afganistan yönünde zapt edeceği yerler verildi. Hanedanın ileri gelenlerinden bir kısmına da, bu üç liderden birisine bağlı olmak kaydıyla bazı yerler verildi. Çağrı Bey’in oğlu Kavurt Kirman’a tayin edilirken; diğer oğlu Alp Sungur Yakutî, İbrahim Yinal ile Kutalmış doğrudan Tuğrul Bey’in hizmetine verildiler.

Selçuklu Devleti’nin kuruluşu aşamasında yapılan iş bölümü, pek çok araştırmacı tarafından Türk devlet geleneğine dayanan bir uygulama olarak değerlendirilmekle birlikte; ilk olma özelliği taşıyan yönleri de vardı. Geleneğe göre Türk Devleti’ni Tanrı tarafından kendisine kut verilmiş olan tek bir hükümdar yönetirdi. Ülke toprakları yönetim bakımından hanedan mensupları arasında bölüşülürdü. Ancak bu görevliler hükümdarın hükümranlık yetkisine ortak değillerdi ve gerektiğinde idare alanları da değiştirilirdi. Yani ülke hanedanın ortak mülkü değildi. Yönetim yetkisi, millet adına hükümdarın elinde ve hanedanın ortak sorumluluğunda bulunurdu. Ancak Selçuklular’ın sözkonusu iş bölümü, bu anlamda ülüşün sınırlarını aşan istisna durumlardandır.

Selçuklular Merv kurultayında Tuğrul Bey’i sultan kabul etmekle birlikte, Çağrı Bey ve Musa Yabgu’ya tanınan haklar, geleneğin ötesine geçmiş bulunuyordu. Nitekim her ikisi de kendi adlarına hutbe okutmak ve para bastırmak yetkisini hâiz oldukları gibi, onların doğrudan tâbileri de vardı. Bu durum Türk devlet geleneğinin öngördüğünün aksine merkeziyetçiliğe aykırı bir durum ortaya çıkarıyordu. Herhâlde bu kadar meşakkatli bir süreçte büyük hizmetler etmiş olan diğer iki Selçuklu başbuğuna da bir nevi vefa göstergesi olarak sağlanan bu imtiyazlar, ileride görüleceği üzere onların hayatlarıyla sınırlı kalacaktır.

Halife, Selçuklu idaresinden kurtulmak için, Irak’taki Selçuklu görevlilerini kastederek, din adamlarından müslümanların emirinin iradesine, yani halifeye karşı koyanlarla savaşılması gerektiğine dair bir fetva aldı. Hattâ başlıca görevi vergi toplamak olan amîdi tutuklayıp bu zaman içerisinde topladığı vergileri de geri almıştır. Ancak Halife, Bağdad’a gelen mahallî emirlerden umduğunu bulamamış ve Musul emiri Müslim b. Kureyş’in Selçuklu sarayını ve Bağdad’ı istilâ girişimi, ancak diğerlerinin karşı koyması ile önlenebildi . Müslim’in bu teşebbüsü, siyasî ve askerî gücü büyük ölçüde zaafa uğramış olan halifeliğin bu tür müdahalelere müsait hale geldiğini gösteriyordu. Sultan Alp Arslan, adına hutbe okutulması ve para kestirilmesi isteği ile Bağdad’a bir heyet göndermesi üzerine Halife el-Kaim Biemrillah, Müslim’in cüretine bakarak, bu zamana kadar takip ettiği Selçuklu aleyhtarı politikanın aksine, hiç bir itirazda bulunmadan Bağdad camilerinde Alp Arslan adına hutbe okutup para kestirilmiştir. Doğru cevap C'dir.

O çağda çok sayıda kilisesi ile meşhur olan Ani’nin Alp Arslan'ın komutasında Selçuklu ordusu tarafından fethi İslâm Dünyası’nda büyük bir sevinç yaratmıştır. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gönderdiği Alp Arslan’a Ebûlfeth (Fethin babası) unvanı vermiştir. Doğru cevap E'dir.

Alp Arslan daha sonra bazı oğulları ile hanedan mensuplarını ülkenin çeşitli yerlerine tayin etti. Daha önce Herat’ı elinden alıp özel statüsüne son verdiği büyük amcaları İnanç Yabgu’yu Mazenderân’a, tahttan indirdiği kardeşi Süleyman’ı Belh’e, oğullarından İlyas’ı Çağanıyan’a, Arslan Argun’u Harizm’e, Arslanşah’ı Merv’e, Ertaş (İbrahim Yinal’ın kardeşi)’ın oğlu Mesud ve Mevdud’u da Bagşur ve İsfizar’a tayin etti. Bu hanedan mensupları, kuruluş sırasında Çağrı Bey’e, İnanç Yabgu’ya, hattâ Kavurt’a tanınan yetkilere sahip olmadıkları için, merkeziyetçiliğe aykırı bir durum yoktu. Bu görevlendirmeler yönetimde sorumluluk paylaşımı (ülüş) geleneği çerçevesinde yapılmış olup, böylece meliklerin idarî tecrübe kazanması amaçlanıyordu. Şehzâdelerin çıkardığı isyanları, ülkenin hanedanın ortak malı sayıldığı için bir nevi pay almaya yönelik girişimler olarak görmek doğru değildir. Çünkü bunlar küçük bir alanda bağımsızlık kazanmayı değil, Selçuklu Devleti tahtını ele geçirmeyi hedeflemişlerdir. Doğru cevap B'dir.

İslâm âleminde büyük sevince yol açan Malazgirt Zaferi ile atağa kalkmış olan Bizans İmparatorluğu'nun ilerleyişi durdurulmuş ve müslümanlar geniş bir nefes almıştır. Bununla birlikte 200 kişilik bir Türk müfrezesi eşliğinde İstanbul'a gönderilen Diogenes'in İstanbul’a dönemeden tahtı kaybetmesi üzerine, Bizans ile yapılmış olan anlaşma hükümsüz kalmıştır. Alp Arslan bunun üzerine, dostu imparatorun intikamını da bahane ederek, komutanlarına Anadolu’nun fethini emretmiştir. Bu anlaşmanın yürürlükte kalması durumunda bile, Bizans topraklarına yapılan Türkmen akınlarının önünü kesileceğini iddia etmek mümkün değildir. Zira Oğuzlar/Türkmenler, bir yurt bulmak mecburiyeti ile Dandânakân savaşından beri, Selçuklu Devleti’nin politikaları çerçevesinde Anadolu’ya akınlar yapmakta idiler. Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yüz yıl boyunca bir daha bu büyüklükte bir ordu toplayamayacak ağır bir darbe yedi. Başka bir deyişle, bu zaferle Bizans’ın askerî gücü kırılınca Türkler, bundan böyle güvenli bir şekilde Anadolu’ya yerleşmek imkânı bulmuşlardır. Malazgirt Zaferi bu bakımdan Anadolu’nun yurt tutulması bahsinde tam anlamıyla bir dönüm noktası olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Selçuklu devletinde Çağrı Bey ve Musa Yabgu’ya verilen imtiyazların, daha Tuğrul Bey zamanında kısıtlanması yoluna gidilmiştir. Sultan Alp Arslan zamanında imtiyazların kısıtlanması politikası daha da yerleşerek, giderek daha merkeziyetçi bir yapı ortaya çıkmıştır. Doğru cevap D'dir.