BÜYÜK SELÇUKLU TARİHİ - Deneme Sınavı - 1

Halifelik aslında tam olarak devlet başkanlığı demek olup, İslâm siyaset felsefesine göre halife, bütün müslümanların emiri idi. Yani İslâm dünyasının bir tek hükümdarı olabilirdi; o da halife idi. Ancak Abbasî Halifeliği, Harun Reşid ve oğullarından sonra çeşitli sebeplerle güç kaybederken, merkeziyetçi yapısı da çözülmeye başlamıştı. Bundan yararlanan pek çok yerel yönetici bulunduğu yerde bağımsızlığını ilân etti. Abbasî halifeliği daha fazlasına gücü yetmediği için, kendi adına para bastırmak ve hutbe okutmak kaydıyla bu emirliklerin varlığını onayladı. Böylece Batı İran ve Irak-ı Acem’de Büveyhoğulları, Horasan ve Maveraünnehir’de Sâmânoğulları, Musul’da Hamdanoğulları, Ukayloğulları, Azerbaycan’da Şeddadoğulları, Horasan’da Tahiroğulları, Mısır’da Fatımî Halifeliği vb. gibi hanedanlar ortaya çıktı. Bunların meşruiyeti ise, sonuncusu hariç halifeden alacakları onaya bağlı bulunuyordu.

Çağrı Bey, ordusunun mevcudundan da anlaşılacağı üzere, büyük bir Oğuz gücüne dayanmakta olan eski düşmanları Şâh-Melik’in arz ettiği tehlike karşısında ordusuyla hemen harekete geçti. Bunun üzerine Cend meliki çekilmek zorunda kaldı. Ancak Çağrı Bey onun çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüş olan Tuğ­rul Bey ile birleşerek Şah-Melik’in üzerine yürüdü. Başşehir Ürgenç’te kuşatılan Şâh-Melik, bir huruç hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gazneliler’e sığınmak üzere kaçarken İbrahim Yinal’ın kardeşi Ertaş tarafından yakalandı ve hapsedildi. Böylece Selçuklular’ın eski düşmanları tamamen ortadan kaldırıldığı gibi, Harizm vilâyeti de Selçuklu idaresine girmiş oldu (1043).

Selçuklular, Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olmak üzere bazı hanedanlar daha kurmuşlardır. Bunların ilki hemen Dandânakân’dan sonra Kavurt Bey’in fethettiği Kirman’da kurduğu meliklik; ikincisi Sultan Melikşah’ın 1078 tarihinde kardeşi Tutuş’u Şam (Suriye)’a tayin etmesi üzerine kurulan Suriye Selçuklu Melikliği; üçüncüsü Sultan Sancar’ın,1119’da yeğeni Mahmud’u Irak’a sultan tayin etmesiyle kurulan Irak Selçukluları; sonuncusu ise Kutalmışoğlu Süleymanşâh’ın 1075 yılında İznik’i fethederek Büyük Selçuklular’dan bağımsız, onlarla rekabet hâlinde kurduğu Türkiye Selçukluları hanedanlarıdır.

İbrahim Yinal 1042’de Irak Oğuzları’nın elinde bulunan Rey şehrini ele geçirdi. Tuğrul Bey ertesi sene başkentini Nişabur’dan Rey’e nakletti.

Tuğrul Bey, İbrahimYinal’ı Bizans’a karşı savaşla görevlendirdi. İbrahim Yinal komutasındaki Türkmenler Erzurum, Gümüşhâne, Ağrı, Erzen havalisine yayıldılar. Bunun üzerine Türkler’i bertaraf etmek için harekete geçen Gürcü prensi Liparites, 50.000 kişilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yakınlarında esas Bizans ordusu ile birleşti. 18 Eylül 1048 Cumartesi günü meydana gelen şiddetli savaşta Türk ordusu bir defa daha gâlip geldi. Bizans komutanının Cumartesi gününü uğursuz sayarak hücuma geçmemesinin, Selçuklu ordusuna baskın imkânı verdiği anlaşılmaktadır. Kaynaklar ordu komutanı Liparites de dâhil, 100.000 esir ve 10.000 araba yükü ganimet ele geçtiğini yazarak ne denli büyük bir zafer kazanılmış olduğunu tasvir ederler. Rey’e Tuğrul Bey’in nezdine götürülen esir ve ganimetlerden, Liparites de Sultan’ın payına düştü. 1048’deki Hasankale zaferi göçlerin önünü ve Bizansla da ilk diplomatik temasın önünü açtı. Selçuklu Devleti ve Bizans İmparatorluğu arasındaki ilk diplomatik ilişkinin bu olaydan sonra kurulduğu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutanı Liparites ve bazı esirleri kurtarmak, daha önemlisi barışı sağlamak üzere Tuğrul Bey’e bir elçi ve değerli hediyeler gönderdi. Liparites’i fidye almadan serbest bırakan Sultan, imparatora gönderdiği elçi vasıtası ile, İstanbul’da bulunan câmide Abbasî Halifesi ve kendi adına hutbe okunmasını sağladı. Bu durum kuşkusuz Bizans’ın Mısır ile olan zengin ticaret ilişkilerine zarar verecek bir gelişme olmasına rağmen, Selçuklular’ın gücü karşısında boyun eğmek zorunda kalınmıştı. Ancak Tuğrul Bey’in yıllık vergi isteğinin imparator tarafından reddedilmesi önemli bir mesele idiyse de, hadisesinin arkasını takip etmek imkânı olmadı.

Ailenin en büyüğü olan Musa İnanç Yabgu ve Çağrı Bey, kendilerine ait topraklarda, kendi adlarına para basıp hutbe okutmak şartıyla, bir nevi bağımsız hüküm sürme yetkisi kazandılar. Kutalmış, İbrahim Yinal, Alp Sungur Yakutî, Resul Tegin ve Hasan gibi önde gelen şehzâdeler ise Tuğrul Bey’in hizmetinde fetihleri genişletmekle görevlendirildiler.

Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans politikasının teme­linde öncelikle, Türkmenler’in yurt ihtiyacını karşıla­mak üzere Anadolu’nun fethi; ikinci olarak da Bizans’ın İslâm Dünyası karşısındaki ilerleyişini durdurmaktır.

Tuğrul Bey, İslâm dünyasında itibar vesilesi olacağı düşüncesiyle, Halife el-Kâim’i zorla ikna ederek kızı ile evlendi.

1054 yılında Anadolu’ya sefer yapan Tuğ­rul Bey, Van Gölü çevresinde fetihlerde bulundu.

Tuğrul Bey, 1063 yılında vefat ettiği zaman kendi çocuğu olmadığından, annesiyle evli bulunduğu Çağrı Bey’in oğlu Süleyman’ı veliaht tayin etmişti. vezir Amidülmülk Kündürî, sultanın vefatını haber alır almaz Rey’e döndü. Süleyman’ı tahta çıkarıp adına hutbe okuttu. Alp Arslan, Kutalmış’ın hareketinden de haberdar olmakla birlikte önce, bu sırada tahtı ele geçirmek için harekete geçen, büyük amcaları İnanç Yabgu’nun üzerine Herat’a yürüdü. Kutalmış, kardeşi Resûl Tegin ve kendilerine bağlı Türkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kişilik ordusuyla, süratle Rey üzerine hareket etti. Doğru yanıt “E” şıkkıdır.

Alp Arslan, bu karışıklıklardan yararlanıp isyan eden Huttalân ve Çağaniyân emirleri üzerine sefere çıkarak onları bertaraf etti. Topraklarını da doğrudan Selçuklu idaresine bağladı. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

O çağda çok sayıda kilisesi ile meşhur olan Ani’nin fethi İslâm Dünyası’nda büyük bir sevinç yarattı. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gönderdiği Alp Arslan’a Ebûlfeth (Fethin babası) unvanı verdi. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

1064 Şubat’ında Rey’den çıkıp Azerbaycan’a ulaşan Selçuklu ordusu, Tuğtegin adlı bir beyin kalabalık bir Türkmen topluluğu ile hizmetine girmesiyle daha da güçlendi. Uzun zamandır bu bölgede akınlarda bulunan Tuğtegin, tecrübeleri doğrultusunda Sultan’a tavsiyelerde bulundu. Gürcüler’i arkada bırakarak Anadolu’ya gaza etmenin tehlikeli olacağına ikna ettiği Alp Arslan’a, kılavuzluk etme görevini üstlendi. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Marmara kıyılarına ulaşan Afşin, İmparator’u Erbasan’ı iade etmemesi durumunda, mevcut anlaşmayı bozarak ülkesini yağmalamakla tehdit etti. Nitekim İmparatordan red cevabı alan Afşin, Honaz’a kadar akınlarda bulundu. Çok miktarda ganimetlerle birlikte dönerken ağır kış şartları sebebiyle kayıplara uğradı. Yine de Türk akınlarının üssü olan Ahlat’a döndü. Doğru yanıt “A” şıkkıdır

Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, başkent Rey’e girip tahta oturdu. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Sultan Alp Arslan da 1064 ve 1067 yıllarında, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Türkmenlerin Anadolu’ya uzanan yollarının güvenliğini sağlamış bulunuyordu. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

Deşt-i Kıpçak ve Cend Seferİ: Sultan Alp Arslan bu merasim ve düzenlemeleri yaptıktan sonra, 1065 yılı sonunda büyük bir ordu ile Ceyhun Nehri’ni geçip, Aral Gölü ve Hazar Denizi sahilinden dolaşarak Oğuzlar’ın yurtlarından olan Mankışlağ’a girdi. Bu bölgelerde yaşayan göçebeleri de kendisine bağladıktan sonra ata yurdu Cend’e vardı. Muhtemelen Kıpçaklar’dan olan Cend emiri Alp Arslan’ı hediyelerle karşılayarak hürmet gösterdi, ona bağlılığını bildirdi. Artık Selçuklular’ın bir uç şehri olan Cend’in hâkimiyetini oğlu Melikşah’a verdi. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

Azerbaycan ve Kafkasya Seferi’nde Lori bölgesi Ermeni prensi, Alp Arslan’a kızını vermek suretiyle onun dostluğunu kazandı. Alp Arslan, komşu hükümdar ve emirlerin de hazır bulunduğu muhteşem bir düğün töreni ile bazı çocuklarını evlendirdi (Eylül 1065). Arslanşah’ı Gazne sultanı İbrahim’in kızı ve kendi kızını da İbrahim’in oğlu ile evlendirdi. Ayrıca Alp Arslan’ın daha melik olduğu dönemde Karahanlı İbrahim Tamgaç Han’la yaptığı anlaşmaya göre, oğlu Melikşah’ı Han’ın kızı Terken Hatun ile kendi kızını da yine Han’ın oğlu Şemsülmülk Nasr ile evlendirdi. II. Kafkasya Seferi’nde Gürcistan’ın merkezi olan Kartli bölgesine giren Alp Arslan birçok şehir ve kaleyi ele geçirdi. Tiflis’i zapt eden Sultan, burada bir cami yapılmasını emretti. Bagrat bunun üzerine Alp Arslan’a elçiler göndererek yıllık vergi ödemek kaydıyla tâbiyet arz etti. Kızını Selçuklu sultanı ile evlendirdi. Doğru yanıt “C” şıkkıdır.

Aslında Kafkasya ve Anadolu’da başarılı bir sefer yürütmekte olan Alp Arslan, Kirman meliki olan kardeşi Kavurt’un isyan ettiği haberini aldı. Bunun üzerine aceleyle Kars’tan ayrılmak zorunda kaldı. Gerçekten de amcazâdesi Erbasgan ile işbirliği yapan Kavurt, Alp Arslan’a bağlı Şebânkâre emiri Fazlûya’yı mağlup edip  Şiraz’ı işgâl etti. Sultan bunun üzerine süratle Kirman üzerine yürüdü. Kavurt Bey’in sığındığı kaleden çıkarak af dilemesi üzerine mesele çözülmüş oldu. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.