BORSALARIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ

Dünya’da ilk düzenli işlemleri 1848 yılına kadar ulaşan bir geçmişe sahip vadeli işlem borsaları ülkemizde ise 2005 Şubat ayında faaliyete geçmiştir.

Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.

VİOPİS’in temel özellikleri şunlardır:

Ana Pazar, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası toplam 13 adet ana pazardan oluşmaktadır:
• Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Döviz Opsiyon Ana Pazarı
• Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Endeks Opsiyon Ana Pazarı
• Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Pay Opsiyon Ana Pazarı
• Yabancı Endeksler Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Metal Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Borsa Yatırım Fonu Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Gecelik Repo Vadeli İşlem Ana Pazarı

İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem “işlem yapılmayan dönem” olarak adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde üye temsilcileri tarafından;
• işlem sistemine bağlanılabilir,
• sorgulama yapılabilir,
• önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirler iptal edilebilir,
• önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirlerin miktarı azaltılabilir
ve/veya fiyatları daha kötü (alışta daha düşük, satışta daha yüksek) fiyatlarla değiştirilebilir,
• işlem sistemine gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilir.

Ülkemizde vadeli işlem ve opsiyon uygulaması konusunda ilk düzenleme 23.07.1995 tarih ve 22352 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Dünya’da ilk düzenli işlemleri 1848 yılına kadar ulaşan bir geçmişe sahip vadeli işlem borsaları ülkemizde ise 2005 Şubat ayında faaliyete geçmiştir. 1994 krizi sonrasında TCMB tarafından özellikle kambiyo işlemlerinin kontrolünü sağlamak amacıyla açılan döviz forward piyasası açılmıştır. İthal veya ihraç edilen ürünlerde karşılaşılabilecek risklerden korunmak amacıyla yurtdışı vadeli işlem borsalarında yapılan işlemler ile vergiye tabi olmadan gerçekleştirilen forward işlemler dışında, ülkemizde vadeli işlem ve opsiyon uygulaması konusunda ilk düzenleme 23.07.1995 tarih ve 22352 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır. 2001 senesinde yaşanan finansal ekonomik kriz sonrası sabit döviz kurundan vazgeçilip dalgalı döviz kuruna geçilmesiyle ortaya çıkan döviz kuru belirsizlikleri, bu belirsizlikleri ortadan kaldırmaya imkân tanıyacak ve riski yönetimini sağlamaya yardımcı olacak aytı bir vadeli piyasanın kurulma çalışmaları başlatılmıştır. Bu doğrultuda Bakanlar Kurulu kararı ile 04.07.2002 tarihinde Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ (VOB) kurulmuş, faaliyetlerine ve ilk işlemlerine 4 Şubat 2005 tarihinden itibaren başlamış ve faaliyetlerini 05.08.2013 tarihine kadar gelişen işlem hacmiyle sürdürmüştür. Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası alım-satım platformlarının VİOP çatısı altında birleşmesi 05.08.2013 tarihinde gerçekleşmiş ve bu birleşmenin ardından Türkiye’deki tüm vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, Borsa İstanbul VİOP bünyesinde tek bir alım-satım platformunda işlem görmeye başlamıştır. Mevcut durumda, • Pay Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri, • BIST 30 Endeks Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri, • TLDolar Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri, • TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Gecelik Repo Oranı Vadeli İşlem Sözleşmeleri • Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri • EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Makarnalık Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • SASX-10 Endeksi Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • Hurda Çelik Vadeli İşlem Sözleşmeleri, • FBIST Borsa Yatırım Fonu Vadeli İşlem Sözleşmeleri • VİOP’da işlem görmektedir.

VİOPİS’in temel özellikleri şunlardır: • VİOPİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VİOP işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VİOPİS’te veya VİOPİS’e erişimde arızaların oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir. Bu durumda emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim yöntemiyle emir girerken VİOP Temsilci Ekranını (TW) kullanır. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir. • Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. • VİOPİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını Takasbank Vadeli İşlemler Sistemi (TVİS) ile çevrim-içi olarak bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. • Üyeler sadece yetkili oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem gerçekleştirebilirler. • Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde TW aracılığıyla izlenebilir. Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda işlem defterleri ve Borsa Bülteni gönderilebilir. • VİOPİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin TW’de yer alan bilgilerin bir kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi veya gecikmeli olarak verilmesine imkân tanır.

Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.

Türkiye’de sermaye piyasalarının yasal temelini oluşturan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve İMKB de dâhil olmak üzere menkul kıymet borsalarını düzenleyen 91 sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. Şirketinin mevcut ortaklarının talepleri hâlinde, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketinde sahip oldukları paylar karşılığında, sahip oldukları pay oranının 0,05 ile çarpılması suretiyle bulunacak oranda Borsa İstanbul Anonim Şirketi paylarını alabileceklerini hükme bağlanmıştır. Diğer ifadeler doğrudur. Doğru cevap D'dir.

Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Özel Emir İlan Pazarında ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler Pazarında” gerçekleşir. Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir: • Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zaman önceliği kuralı geçerlidir. • Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar öncelikli olarak karşılanması esastır. Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden dolayı işlem gerçekleşmesi için Borsanın onayı aranır. İlgili Borsa onayı otomatik olarak verilebilir. Borsanın onaylamadığı durumlarda, işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir.

İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem “işlem yapılmayan dönem” olarak adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde üye temsilcileri tarafından; • işlem sistemine bağlanılabilir, • sorgulama yapılabilir, • önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirler iptal edilebilir, • önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirlerin miktarı azaltılabilir ve/veya fiyatları daha kötü (alışta daha düşük, satışta daha yüksek) fiyatlarla değiştirilebilir, • işlem sistemine gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilir.

Normal seanstan önce, sonra ya da normal seans içinde bir ya da birden fazla sözleşmede ve pazarda “fiyat sabitleme seansları” düzenlenebilir. Günlük akış içerisinde normal seans başlamadan önce “açılış seansı”, normal seans sırasında “tek fiyat belirleme seansı” ve normal seans bittikten sonra “kapanış seansı” adları altında farklı fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi mümkündür. Fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi halinde, bunların saatleri ve süreleri Borsa tarafından duyurulur. Fiyat sabitleme seansları süresince, ilgili sözleşmelerde fiyat ve derinlik bilgileri gösterilmez. Bu seanslarda girilen emirler gerçekleşmezse, seansın bitimiyle birlikte işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir. Normal seansta girilmiş olan emirler fiyat sabitleme seanslarında geçerli değildir. Fiyat sabitleme seanslarında tek fiyat yöntemi uygulanır. Fiyat sabitleme seanslarına sadece limit ve piyasa emirleri iletilebilir.

Piyasa risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. Piyasada her hesap için portföy bazlı teminatlandırma yöntemi kullanılarak “bulunması gereken teminat” değeri hesaplanır. Bulunması gereken teminat değerinin %75’i sürdürme seviyesi olarak dikkate alınır. Banka bu oranın altında olmamak üzere Üyeler bazında farklı teminat oranları belirleyebilir. Risk oranı, sürdürme seviyesi teminat tutarının toplam teminat ve geçici kar/zarar toplamına bölünmesi ile elde edilir. Risk oranı %100’den büyük ise, ilgili hesap “riskli” olarak tanımlanır. Riskli duruma giren hesabın mevcut tüm pasif emirleri Borsa işlem sisteminde otomatik olarak iptal edilir. Hesap, teminat yatırarak ve/veya risk oranını ya da bulunması gereken teminat değerini arttırmayan işlem yaparak riskli durumdan çıkabilir. Riskli hesaplardan teminat çekilemez.

Takasbank, Üyelere mali yeterlilikleri nispetinde risk limitleri tanımlar. Risk limitleri Üyelerin taşıdıkları pozisyonlar ile bağlantılı bulunması gereken teminat tutarları üzerinden belirlenir Her bir Üye için tanınmış olan risk limiti o Üyeye mahsustur ve Takasbank tarafından ilgili Üyeye bildirilir. Üyenin kendisi ve müşterileri için almış olduğu tüm pozisyonlardan kaynaklı toplam bulunması gereken teminatının risk limitini aşıp aşmadığı günde en az iki kez olmak üzere kontrol edilir. Üyenin risk limitini aşması durumunda aşan kısım kademeli olarak belirlenmiş katsayılar ile çarpılır ve elde edilen toplam tutar, Üyenin portföy hesabında bulunması gereken teminat yükümlülüğüne ilave edilir. Yapılan teminat yükümlülüğü eklemesi ile portföy hesabı teminat tutarı sürdürme seviyesinin altına düşen Üyeye elektronik ortamda teminat tamamlama çağrısı yapılır. İlave işlem teminatı yükümlülüğünü, teminat tamamlama çağrısını takip eden 1 saat içerisinde yerine getirmeyen Üyenin tüm hesapları ‘riskli’ duruma getirilir. Limitlerin %300’ü aşması durumunda ise teminat bakiyelerinin yeterli olup olmadığına bakılmaksızın Üyenin tüm hesapları ‘riskli’ duruma getirilir.

Piyasada yapılan işlemler sonucunda oluşan pozisyonlardan kaynaklanan kar/zarar hesaplamaları Takasbank tarafından gerçekleştirilir. Hesaplamalar, Takasbank yazılımları aracılığıyla Üyelere raporlanır. Seans sonrasında, hesaplara aktarılacak/hesaplardan tahsil edilecek kar/zarar rakamları gün sonu uzlaşma fiyatlarına göre kesinleşir. Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, açık pozisyon taşıyan hesaplar için belirlenen bir zaman aralığında Borsa tarafından hesaplanan ve Takasbank’a bildirilen geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak hesaplanır. İşlem yapan hesaplar için ise kar/zarar tutarı gerçek zamanlı olarak hesaplanır. Kesinleşmiş kar/zarar hesabında, işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatına göre hesaplanan işlem maliyeti kullanılır. Opsiyon işlemlerinde, işlem gerçekleştiği anda ödenen veya alınan prim tutarı hesabın toplam kar/zararına etki eder. İlgili hesap net opsiyon primi alacaklı ise, bu tutar portföydeki diğer pozisyonlar veya alınacak yeni pozisyonlar için kullanılabilir. Opsiyon sözleşmelerinde uzlaşma nakdi uzlaşma yöntemi veya fiziki teslimat ile yapılabilir. Toplam kar/zarar rakamını oluşturan değişkenler ve toplam kar/zarar rakamı Takasbank ekranlarından takip edilir. Kullanım kar/zararı sadece nakdi uzlaşma halinde hesaplanır. Geçici kar/zarar sadece vadeli işlem sözleşmeleri için hesaplanır. Geçici kar veya zarar tutarı, gün içerisinde açılmış pozisyonlar için geçici uzlaşma fiyatı ile açılış fiyatı arasındaki farkın, bir önceki günden taşınan pozisyonlar için geçici uzlaşma fiyatı ile bir önceki gün sonu uzlaşma fiyatı arasındaki farkın, açık pozisyon miktarı ve sözleşme çarpanı ile çarpılması suretiyle hesaplanır.

Üyeler her piyasada değil, sadece yetkili oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem gerçekleştirebilirler. Doğru cevap E'dir.

SPAN parametre dosyası kullanılarak yapılan teminat tutarı hesaplamasına göre teminat tutarı sürdürme seviyesinin altına düşen veya nakit teminat açığı bulunan hesaplar için teminat tamamlama çağrısı yapılır. Üyeler teminat tamamlama çağrısı yükümlülüklerini bir sonraki işlem günü en geç saat 15:00’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Üyenin sorumluluğu, Takasbank tarafından yapılan teminat tamamlama çağrısının üyeye ulaştığı anda başlar. Teminat tamamlama çağrısı aşağıdaki durumlarda ya da aşağıdaki iki koşulun bir arada olması sonucu yapılır: • Teminat tamamlama çağrısı hesaplaması negatif ise • “Nakit teminat ± toplam kar/zarar” negatif ise (eksi nakit teminat tamamlama çağrısı)

Dövize ve altına dayalı sözleşmelerde bir defada girilen 5.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, özel emir olarak kabul edilir. Ana pazarda daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır. Diğer ifadeler doğrudur. Doğru cevap A'dır.