BORSALARIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ

Finansal piyasalar, finansal varlıklara fiyat oluşturma, varlıkların likiditesini artırma ve el değiştirme maliyetlerini düşürme gibi fonksiyonlara sahiptir. Bu maliyetler, işlem, araştırma ve bilgi edinme maliyetleridir.

Paylar, anonim şirketler ile sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda, payları temsil eden bir menkul kıymettir. Tıpkı anonim şirketlerde olduğu gibi, hisseli komandit ortaklıklarda da komanditer ortağın sahipliği pay ile temsil edilir. Ancak, sermaye piyasalarında dolaşıma konu olan genellikle anonim şirket paylarıdır. Bu nedenle, söz konusu edilen pay kavramı, anonim şirketlerin paylarını kapsamaktadır. Ayrıca, özel kanunla kurulan bazı kuruluşlar da pay çıkarabilmektedir. Bunlar; T.C.M.B., bankalar, anonim şirket şeklinde kurulmuş iktisadi devlet teşekkülleri, Kamu İktisadi Devlet Teşekkülleri, bağlı ortaklıklar ve sigorta şirketleridir.

Anonim şirketler, faaliyetlerini sürdürebilmek, yatırım harcamaları ve diğer orta ve uzun vadeli giderlerini karşılayabilmek için çok çeşitli şekilde nakit temin edebilirler. Bu yöntemler:

Gerçek değer, payın ait olduğu işletmenin varlıkları, kârlılık durumu, dağıtılan kâr payları, sermaye yapısı gibi değişkenlerin belirlediği değer olarak tanımlanır. Gerçek değer, bir anlamda yatırımcıların, işletmenin gelecekte gelir yaratma potansiyelini ve kendilerinin bu paydan bekledikleri kazanç oranını göz önüne alarak, işletmenin paya biçtikleri, mevcut koşullar altında söz konusu pay için normal buldukları değerdir.

Pay sahiplerinin kendine özgü birçok hakları vardır. Bunlar:

Borsa İstanbul’da dört ana piyasa vardır. Bunlar; pay piyasası, borçlanma araçları piyasası, vadeli işlem ve opsiyon piyasası, kıymetli madenler ve kıymetli taşlar piyasasıdır.

Ana Pazar’da yer alacak olan şirketlerin Borsa İstanbul yönetimi tarafından belirlenmiş kotasyon şartlarını tamamen sağlamış olmaları gerekir. Şirketlerin paylarının Ana Pazar’da işlem görebilmesi için halka açık piyasa değerinin 25 milyon TL’nin üzerinde ve 100 milyon TL’nin altında olması gerekir. Başka bir ifadeyle Ana Pazarda payları işlem görebilecek şirketlerin durumu 25 milyon TL < halka açık piyasa değeri < 100 milyon TL şeklinde de ifade edilebilir. Halka açık piyasa değeri 25 milyon TL’nin üzerinde olma şartı ilk defa halka arz edilen şirketler için söz konusu olurken, bu şart halen Ana Pazar’da işlem gören şirketler için geçerli değildir. Ana Pazar’da halen işlem gören bir şirketin halka açık piyasa değeri zaman içerisinde 25 milyon TL’nin altına düşmüş olsa dahi Ana Pazarda payları işlem görmeye devam edebilmektedir.

Takasbank borsada yapılan alım-satım sonrası işlemlerde MKK’nın Merkezi Saklama Kuruluşu fonksiyonuna yardımcı hizmetler olan a) nakit işlemlerine aracılık, b) netleştirme ve c) Clearing (Menkul kıymet işlemlerinin tasfiyesi) kapsamında Türkiye’deki “settlement agent” ve “clearing kurumu” fonksiyonlarını ifa etmektedir.

Endeksin getirisi=((1000-500)/500)*100=(500/500)*100=%100

Endeksin getirisi=((1000-500)+250)/500)*100=(750/500)*100=%150

Pay, işletmelerde sahipliği gösteren bir belgedir. Pay sahibi, payı çıkaran kuruluşun ortağıdır. Pay satın alarak şirketin ortağı olan hak sahipleri, kendilerine tanınan tüm ortaklık haklarından yararlanabilirler. Doğru cevap B'dir.

Pay sahiplerinin haklarından biri, yeni çıkarılacak paylardan öncelikle satın alma hakkıdır. Buna rüçhan hakkı veya yeni pay alma hakkı da denilmektedir. Pay sahibinin, şirketin bedelli sermaye artırımına öncelikli katılma hakkıdır. Doğru cevap C'dir.

İhraç değerleri bakımından paylar primli ve primsiz paylar olarak ayrılmaktadır. Buna göre, üzerinde yazılı değer ile diğer bir deyişle nominal değerlerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen paylara primli pay, nominal değerden ihraç edilen paylara primsiz paylar denir. Doğru cevap A'dır.

Borçlanma Araçları Piyasası hem kesin alım-satım işlemleri hem de repo-ters repo işlemleri için tek organize piyasadır. Doğru cevap D'dir.

Pay sayısının çoğaltılması, işletmenin paylarının piyasa fiyatlarının düşürülmesi amacıyla yapılır. Özellikle, işletmenin paylarının piyasa fiyatlarının çok artmış olması, paylarına olan talebi zaman içerisinde azaltmaktadır. Bu nedenle, payların piyasa fiyatındaki artış yavaşlamakta veya durmaktadır. Bu durumda işletmeler, paylarına olan talebi devam ettirmek için, payların sayısını çoğaltarak, fiyatını düşürürler. Doğru cevap A'dır.

Pay gibi bir menkul kıymetin kottan çıkarılması iki şekilde olmaktadır. İlki, ilgili kuruluşun isteği üzerine, ikincisi ise, Borsa Yönetim Kurulu'nun kararı üzerine gerçekleşir. İkinci durum, borsanın re'sen kottan çıkarma kararı almasıdır. Doğru cevap C'dir.

Her pay için, seans içinde işlem görebileceği en düşük ve en yüksek fiyatlar, o pay için fiyat aralığını oluşturur. Bu sınırlar, o seansın baz fiyatı temel alınarak hesaplanır.

Borsa İstanbul Pay Piyasası için temel endeks olarak BIST 100 kullanılmaktadır. Bu endeks Yıldız ve Ana Pazar'da işlem gören şirketlerle, Kolektif Yatırım Ürünleri ve Yapılandırılmış Ürünler Pazarı'nda işlem gören gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları arasından seçilen 100 paydan oluşmakta olup, doğal olarak BIST 30 ve BIST 50 endekslerine dahil payları da kapsamaktadır. Doğru cevap C'dir.

Borsa getirisini hesaplamak için dönem sonu değerden dönem başı değer çıkartılarak dönem başı değere bölünür. Elde edilen sonuç 100 ile çarparılırsa getiri yüzde olarak bulunur. Buna göre;

Getiri = [(94.500-90.000)/90.000]*100= %5 bulunmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Gerek açığa satış, gerekse kredili alım işlemlerinin amacı; borsalarda fiyatların istikrarlı olmasını sağlamak ve piyasada meydana gelen dalgalanmaların boyutunu azaltıp, piyasanın derinlik kazanmasına yardımcı olmaktır. Doğru cevap D'dir.