BORSALARIN YAPISI VE İŞLEYİŞİ

Pay, işletmelerde sahipliği gösteren bir belgedir. İşletmeler, ihraç ettikleri payların tümünü halka sunmayabilirler. Halka sunulmayan bu paylar şirket kasasında tutulduğundan, kasa paylar olarak bilinir.

Kayıtlı sermaye sisteminde, yönetim kurulu, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunun esas sermayenin artırılmasına ilişkin hükümlerine bağlı kalmaksızın esas sözleşmelerinde tespit edilen kayıtlı sermaye tavanına kadar sermayelerini artırmaya yetkilidir. Bu yetki genel kurul tarafından en çok beş yıl süre ile verilebilir. Bu yetkinin süresi azami beş yıllık dönemler itibarıyla genel kurul kararıyla uzatılabilir.

Payların defter değeri, geçmişe dönük bir ölçüdür. Bir işletmenin öz sermaye toplamının pay sayısına bölünmesiyle belirlenir. Defter değeri işletmenin geçmişte ortaklardan ne kadar sermaye sağladığını gösterir. Defter değeri, yatırımcıların almış oldukları payların bugün yatırdıkları değeri göstermez. İşletmenin piyasa değeri ise ileriye yönelik bir ölçüdür. Ortaklar, payların değerini, gelecekte elde etmeyi bekledikleri kâr paylarına göre belirlerler.

Pay sahiplerinin kendine özgü birçok hakları vardır. Bunlardan biri olan oy kullanma hakkıdır. Bu hak ile ilgili olarak işletmelerde birçok karar salt çoğunlukla alınır. Ancak, bazı kararlar için %75 gibi gerekli bir çoğunluğa ihtiyaç duyulabilir. Ortaklar, oylarını kendileri kullanabilecekleri gibi, vekâlet vererek başkasına da kullandırabilirler.

Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı) Pay sahiplerinin bir başka hakkı, yeni çıkarılacak paylardan öncelikle satın alma hakkıdır. Buna rüçhan hakkı veya yeni pay alma hakkı da denilmektedir. Pay sahibinin, şirketin bedelli sermaye artırımına öncelikli katılma hakkıdır. Rüçhan hakkı kullanım süresi en az 15, en çok 60 gündür. Rüçhan hakkı kuponları, Borsa İstanbul Rüçhan Hakkı Kupon Pazarı’nda alınıp satılabilmektedir.

Sahiplerine sağladıkları çıkar açısından paylar a) Adi paylar  b) İmtiyazlı paylar olarak sınıflandırılabilir. Sermaye artışlarına göre pay senetleri a) Bedelli paylar  b) Bedelsiz paylar olarak sınıflandırılabilir. Tedavül bakımından paylar a. Nama yazılı paylar  b. Hamiline yazılı paylar olarak sınıflandırılabilir. Bedellerinin tamamen ödenmiş olup olmaması açısından paylar a. Bedeli tamamen ödenmiş  b. Bedeli tamamen ödenmemiş paylar, şeklinde bir sınıflama yapmak mümkündür.

İhraç değerleri bakımından paylar a) Primli paylar b) Primsiz paylar olarak sınıflandırılabilir. Sağlanan özel haklar bakımından paylar a) Kurucu paylar b) İntifa paylar olarak sınıflandırılabilir. Sermaye artışlarına göre pay senetleri a) Bedelli paylar  b) Bedelsiz paylar olarak sınıflandırılabilir. Sahiplerine sağladıkları çıkar açısından paylar a) Adi paylar  b) İmtiyazlı paylar olarak sınıflandırılabilir.

Eski adı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) yeni adı Borsa İstanbul olan Türkiye’nin tek menkul kıymet borsası, 30 Aralık 2012 tarihinde 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Sermaye piyasasında borsaları tek çatı altında toplayan Borsa İstanbul,  3 Nisan 2013 tarihinde doğrudan tescil ve ilan edilmesiyle faaliyete başlamıştır. Borsa İstanbul, yetkilerini kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak kullanan ve Sermaye Piyasası Kurulunun gözetim ve denetimi altında olan A.Ş. şeklinde kurulan tüzel kişiliğe sahip bir kurumdur.

Borsa İstanbul’da dört ana piyasa vardır. Bunlar; pay piyasası, borçlanma araçları piyasası, vadeli işlem ve opsiyon piyasası, kıymetli madenler ve kıymetli taşlar piyasasıdır. Borsa İstanbul Pay Piyasası’nda çok farklı endüstriyel sektörlerden halka açık şirketlerin payları, yeni pay alma hakları, borsa yatırım fonları, varantlar ve sertifikalar işlem görmektedir. Borsa İstanbul pay piyasası aracılığı ile yerli ve yabancı yatırımcılar için likit, şeffaf ve güvenli yatırım ortamı sağlamaktadır.

•Seans: Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerin başlatıldığı an itibariyle bitirildiği an arasında geçen süreye seans adı verilir. •İşlem Birimi: Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını veya değerini belirtir. •İşlem Hacmi: Payda gerçekleşen her sözleşmedeki pay sayıları ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Tüm payların işlem hacimleri toplamı, pay piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur. •İşlem Miktarı: Bir piyasada, bir seansta ya da belirli bir dönemde alınıp satılan menkul kıymet adedidir. •Ağırlıklı Ortalama Fiyat: Bir sonraki seansta uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden, payın miktar ağırlıklı ve küsüratsız fiyatıdır.

Finansal piyasaları, çeşitli ölçütlere göre sınıflandırmak mümkündür. Fon arz ve talebinin vadesi bir yıla kadar olan piyasalara para piyasası, bir yıldan uzun olan piyasalara ise sermaye piyasası denir.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Paylar sermaye piyasası yatırım araçlarından birisidir. Ancak pay dışında çok sayıda sermaye piyasası yatırım aracı mevcuttur. Bunlar; borsa yatırım fonları, varantlar, paya dönüştürülebilir tahviller, değiştirilebilir tahviller, sertifikalar, repo, devlet tahvilleri, hazine bonoları, özel sektör tahvil ve bonoları, kira sertifikaları, varlığa dayalı veya varlık teminatlı menkul kıymetler, vadeli işlemler ve opsiyonlar, katılma intifa senetleri, kâr zarar ortaklığı katılma belgeleri, banka bonoları ve banka garantili bonolar, finansman bonoları, altın-gümüş-platin bonoları, gayrimenkul sertifikaları ve yabancı sermaye piyasası araçlarından oluşmaktadır.

Doğru cevap E şıkkıdır.

Sermaye piyasası araçları, taşınabilir kıymetli evrak niteliğinde olduğundan, menkul kıymetler olarak adlandırılır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Anonim şirketler, öz sermaye gereksinimlerini pay ihraç ederek karşılarlar. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler de pay çıkarabilmekte ancak bunlar halka arz yoluyla satılamamaktadır. İşletmeler, ihraç ettikleri payların tümünü halka sunmayabilirler. Halka sunulmayan bu paylar şirket kasasında tutulduğundan, kasa paylar olarak bilinir.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Nominal değer ile ihraç edilen paylar primsiz, nominal değerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen paylar ise primli pay olarak tanımlanabilir. 

Doğru cevap B şıkkıdır.

İşleyen teşebbüs değeri, bir işletmenin, bir bütün olarak, çalışır durumda devredilmesi halindeki değeridir.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Payların Sahiplerine Sunduğu Haklar
Pay sahiplerinin kendine özgü birçok hakları vardır. Bunlar:
1. Oy kullanma hakkı,
2. Şirket yönetimine katılma hakkı,
3. Şirket kârından pay alma hakkı,
4. Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),
5. Tasfiyeden pay alma hakkı,
6. Şirket faaliyetleri hakkında bilgi edinme hakkı,
7. İptal davası açma hakkı

Doğru cevap B şıkkıdır.

3. Sahiplerine sağladıkları çıkar açısından paylar
a) Adi paylar
b) İmtiyazlı paylar olarak sınıflandırılabilir.
Paylar ana sözleşmede aksine bir hüküm yoksa sahiplerine eşit haklar sağlarlar. Bu tip paylara adi paylar denir. Bir kısım paylar ise adi paylara göre kâra katılmada, yönetim ve denetim kuruluna üye seçiminde, oy hakkında ve benzeri konularda ana sözleşmeye dayanarak sahiplerine imtiyazlı haklar tanıyabilir.
Bir anonim ortaklıkla çeşitli imtiyazlara sahip paylar bulunuyorsa bunlar farklı grup isimleriyle adlandırılırlar (A grubu, B grubu, C grubu gibi) ve Borsa’da farklı işlem sıralarında işlem görürler.

Doğru cevap D şıkkıdır.

Temettü Olarak Pay Dağıtma
Bir anonim ortaklık, elde ettiği kârı nakit olarak dağıtabileceği gibi, dağıtmayarak, bilançoda pasif bir hesapta tutabilir. Bunun yanında, söz konusu kârın bir kısmı veya tamamı sermaye artırımında kullanılabilir. Dağıtılmayan kârların sermaye artırımında kullanılması durumda, mevcut ortaklara kâr payları karşılığında bedelsiz pay dağıtılmaktadır. Bu durum, temettü olarak pay dağıtımı veya bedelsiz pay dağıtımı olarak da ifade edilmektedir.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Borsa İstanbul Pay Piyasası Temel Kavramlar
• Seans: Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerin başlatıldığı an itibariyle bitirildiği an arasında geçen süreye seans adı verilir.
• İşlem Miktarı: Bir piyasada, bir seansta ya da belirli bir dönemde alınıp satılan
menkul kıymet adedidir. Borsa’da her işlem günü, her iki seansın işlemleri için
ayrı ayrı pay bazında işlem miktarı yayınlanır. Farklı pazarlarda gerçekleşen işlem miktarları toplandığında, Borsa İstanbul’un o günkü işlem miktarı ortaya çıkar. Birincil piyasadaki işlemler ayrı olarak gösterilir.
• İşlem Hacmi: Payda gerçekleşen her sözleşmedeki pay sayıları ile işlem fiyatlarının çarpılması sonucu bulunan miktardır. Tüm payların işlem hacimleri toplamı, pay piyasasının toplam işlem hacmini oluşturur.
• İşlem Birimi: Bir sermaye piyasası aracının, kendisi ya da katları ile işlem yapılabilecek asgari sayısını veya değerini belirtir. Pay piyasasında işlem birimi olarak lot kullanılır. 1 lot 1 adet paya denktir.
• Ağırlıklı Ortalama Fiyat: Bir sonraki seansta uygulanacak baz fiyatın hesaplanmasına esas teşkil eden, payın miktar ağırlıklı ve küsüratsız fiyatıdır. Her pay için her seans öncesinde bir önceki seans işlemleri dikkate alınarak ağırlıklı ortalama fiyat hesaplanmaktadır.
• Baz Fiyat: Bir payın seans içinde işlem görebileceği üst ve alt fiyat limitlerinin ve fiyat adımlarının belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Bu fiyat, menkul kıymetin en son işlem gördüğü seanstaki ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın adımına yuvarlanması ile elde edilir.
• Fiyat Adımı: Her pay fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Payların fiyat adımları, baz fiyata göre belirlenir. Aşağıdaki Baz Fiyat
Aralığı – Fiyat Adımı tablosunda çeşitli baz fiyat aralıkları ve bu aralıkların her biri
için, belirli seviyelerdeki baz fiyat artışına paralel olarak artan bir biçimde adımlar tanımlanmıştır. Emir girilirken bu fiyat adımlarına uymak zorunludur.

Doğru cevap D şıkkıdır.