BİZANS TARİHİ

Hunların Bizans’ı asıl etkilemesi 374 yılı civarında İdil nehrinin batısına geçip önlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadeniz’in kuzeyine doğru ilerlemesiyle olmuştur. Bu olay tarihte Büyük Kavimler Göçü olarak
bilinen büyük bir nüfus hareketine yol açmıştır. Hunlar, Alanları yenilgiye uğratıp
onlarla ittifak anlaşması yapmışlardır. Daha sonra Ostrogot ve Vizigotların hareketlenmesine ve batı istikametinde ilerlemelerine yol açmışlardır. Hunlar, 374
yılında Ostrogotları, 376 yılında da Vizigotları yenilgiye uğratmışlardır. Bunun
sonucunda Vizigotların bir kısmı Roma İmparatorluğuna başvurarak sığınma
izni istemişler ve Tuna’nın güneyindeki bazı bölgelere iskan edilmişlerdir.
Ancak 378’de Vizigotlar, bazı Alan-Hun kıtalarıyla ittifak yaparak Edirne civarında Bizans ordusu ile savaşa girişmişlerdir. Hun kitlelerinin Tuna’nın güneyindeki Bizans topraklarıyla tanışması bu olay vesilesiyle olmuştur. Aynı yıl Bizans
İmparatoru Valens (364-378), ordusunun büyük bir kısmıyla birlikte Edirne savaşında öldürülmüştür. Bizans ordusuna karşı kazanılan zaferin ardından Vizigotlar, Trakya’yı yağmalayıp tahrip ederler. Bu gelişmeler üzerine Hunların esas kitleleri bugünkü Macaristan’a giderek Batı Avrupa topraklarının istilasına girişirler.
(Kurat, 1972, s. 18-19; Ahmetbeyoğlu, 2001, s. 29-35).

Rua’nın ölümü üzerine Hun devlet yönetimini yeğenleri olan Muncuk’un oğulları Bleda ve Atilla kardeşler üstlenmişlerdir. Bizans’ın Rua ile başlattığı barış görüşmelerini Atilla sonuca bağladı. 434 yılında Margus şehrine gelerek buradaki Plintas başkanlığındaki Roma elçilik heyeti ile görüşerek onlara bütün isteklerini kabul ettirdi. Margus barışı olarak bilinen anlaşmaya göre Bizans, bundan böyle Hunlara 300 yerine 700 libra altın ödeyecekti. 445 yılında Bleda’nın ölümü üzerine Atilla tek başına Hun imparatoru oldu

Göktürk elçilik temasına karşılık olarak Bizans İmparatoru II. İustinianos (565-578), Göktürklere 569 yılında Zamerhos başkanlığında bir elçilik heyetini Sasanilere karşı ittifak antlaşması yapmak üzere gönderdi. Türk elçileriyle beraber hareket eden Bizans heyeti, Tanrı Dağları silsilesindeki Akdağ’da (Ek-tağ, Çince Pai-shan) bulunan İstemi Yabgu’nun yanına giderek Bizans-Göktürk ittifak antlaşmasını yaptılar. Zamerhos’un bu ziyareti sırasında Göktürkler hakkında topladığı bilgi, daha sonra dönemin Bizans kaynaklarına intikal etmiştir. Göktürk Kağanı İstemi Yabgu’nun Bizans’la dostluk kurma politikası neticesinde 571 yılında Bizans-Sasani Savaşları başlamış oldu. Göktürkler ise, batı istikametindeki ilerleyişini sürdürerek Kafkasların kuzeyindeki Kuban Irmağı havzasına ve daha sonra da Azerbaycan’a sahip oldular. Ancak 576 yılında Göktürk-Bizans ittifakının bozulduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihlerde İstemi Yabgu ölmüştür. Bizans İmparatoru Tiberios (574-582) döneminde Göktürklere Valentinos başkanlığında bir heyet gönderilmiştir. Bizans elçilik heyeti, önce İstemi Yabgu’nun oğlu Türk-Şad ile görüştü ki o, bu heyete hiç de iyi davranmadı. Daha sonra heyet İstemi Yabgu’nun oğlu Tardu ile görüştü. Türk-Şad Bizans elçilik heyetine karşı oldukça hasmane tavır sergiledi ve Valentinos’a Kırım’da bulunan Kerç’i (Bosphorus) kuşatacağını söyledi. Kerç şehrini ele geçiren Göktürkler, Valentinos ve beraberindeki heyeti alıkoydular ve daha sonra Bizans’a geri gönderildiler

Margus: Günümüzde Sırbistan’da Castra Constantinia’nın karşısında Morava ve Tuna’nın birleştiği noktada bulunan kent. Libra: 1 libra=327.45 grdır.Selçuklu ve Osmanlı Türkleri dışında kalan diğer Türk boylarının Bizans’la ilişkisi coğrafi olarak Anadolu üzerinden değil Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan Karadeniz’in kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gerçekleştirilmiştir. Altay Dağlarından doğan İrtiş ırmağı ile Moldova üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ırmakları arasındaki bölgeye Deşt-i Kıpçak denilmiştir.Panonya: Balkan Yarımadasında Dalmaçya kıyılarından başlayarak Bosna Hersek, Slovenya, Sırbistan, Hırvatistan, Avusturya ve Macaristan’ın bulunduğu ülkelerin bir bölümünü kapsayan bölgenin adıdır.

Patrikios: Bizans devlet geleneğinde imparator tarafından verilen en büyük yedinci unvandır. I. Konstantinos tarafından verilmeye başlanan bir şeref unvanıdır. Fildişi yazmalı bir tabletle beraber tevcih edilirdi. 8. yüzyıla kadar patrikios unvanı yüksek rütbeli memurlara, hadımlara ve yabancı devlet adamlarına verilmiştir

Hazar Kağanlığı, 630 yılından itibaren Doğu Avrupa tarihinde önemli rol oynamıştır. Hazarların Bizans’la uzun süreli münasebetleri 7. yüzyılın başlarından itibaren başlamıştır. Bizans İmparatoru Heraklios, 626 yılında Hazarlara elçi göndererek Sasanilere karşı onlardan yardım istemiştir. Çünkü bu yılda Avarlar, Slavlar ve Sasanilerle birlikte İstanbul’u kuşatmışlardır. Yardım kabul edilmiş ve Hazar-Bizans birleşik ordusu 627’de Ninova Savaşında Sasanileri yenilgiye uğratarak kesin zafer kazanmıştır. Böylece Hazarlar, Sasani Pers Devletinin yıkılmasında önemli rol oynamıştır.700-704 yılları arasında İustinianos, Herson’dan ayrılarak Kırım’ın bir diğer kenti olan Doros’a kaçtı ve Hazar Hakanı Bazir Yıbos’tan sığınma talebinde bulundu. Hazar hakanı hem onun talebini karşıladı hem de kızkardeşi ile evlenmesine müsaade etti. Hazar prensesi, 704 yılında İustinianos’la evlendikten sonra Hıristiyan olmuş ve vaftiz edilerek Teodora adını almıştır. Teodora ve İustinianos, bir süre için Kırım’da bulunan Tmutarakan’a yerleşmişler ve burada Tiberios adını verdikleri bir oğulları olmuştur

Bizans Devleti ile Hazarlar 780’li yıllardan itibaren Kırım Yarımadasının hakimiyeti için sürekli mücadele içinde oldular. Bunun sonucu olarak Hazarlar, Abhazya ve Batı Gürcistan’ın hükümdarı Leon’u Bizans’a karşı desteklemişlerdir.

Peçenekler ile Bizans arasında siyasi ilişkilerin yanı sıra ticari ilişkiler de tesis edilmiştir. Peçenekler Bizans’a hayvan ve süt ürünleri satarken Bizans’tan Peçenek sahasına erguvanî boya, kumaş, baharat, biber vs. gelmekteydi. Ayrıca Bizans’tan altın, gümüş, mücevherat ve buna benzer kıymetli süs eşyası Peçenek kadınları için getirilmekteydi.

Uzlar, Peçeneklerin bulundukları bölgeleri işgal ettikten sonra uzun süre Yayıkİdil bölgesinde kalmışlardır. Yaz aylarında Uzların Kama Bulgarlarının sahasına ve daha kuzey bölgelere kadar gittikleri bilinmektedir.Ancak Uzlar için Tuna’nın güneyine geçmeleri felaketle neticelendi. Hem Peçenekler tarafından hem de soğuk ve salgın hastalıklardan kırıldılar. Bir kısım Uz, Macaristan’a gitme teşebbüsünde bulunduysa da başarılı olamadı. Uz kalıntılarının bir kısmı Bizans ordusuna alınırken bir kısmı da Dobruca’da kalarak diğer Peçenek, Kuman, Tatar ve Selçuklu kalıntılarıyla beraber Gagauzların oluşumunda yer aldılar. Rusya bölgesinde kalan Uzlardan bazıları da Ruslar tarafından hizmete alınarak sınır bölgelerine yerleştirilmişlerdir. Don ve Dnyeper sahasında kalan Uzlar, Kuman hakimiyetini kabul etmişlerdir. (Kurat, 1972, s. 66-67; Kafesoğlu, 1991, s. 172-173)

Karadeniz ile Kafkas Dağlarının kuzeyinde Altay Dağlarından doğan İrtiş ırmağı ile Moldova üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ırmakları arasındaki bölgeye Deşt-i Kıpçak denilmektedir. Bu bölgeye adını veren Türk topluluğu Kıpçaklardır. Kıpçaklar, Orta Asya, Yayık (Ural)-İdil (Volga), Don-Doneç, Aşağı Dinyeper ve Tuna olmak üzere geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Doğu kaynaklarında Kıpçak adıyla anılan bu Türk topluluğu Bizans kaynaklarında Kuman olarak isimlendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi dillerde sarışın, solgun renkli ve sarımtırak manasına geldiği görülmektedir.

Altın Orda Hanlığı Cengiz Han’ın torunları Batu Han ve Orda Han tarafından 1242 yılında kurulmuştur. Coğrafi olarak Altın Orda Devleti, Aşağı Volga boyunda kurulmuş ve ağırlıklı olarak Doğu Avrupa’da faaliyet göstermiş bir Türk-Moğol Devleti olup sınırları içerisine Kumanları, Bulgar Türklerini, Hazarları, Slavları ve başka çeşitli kavimleri de katmıştır. Bunlar arasına bölgeyi fetheden ve 13. yüzyılda kültürel olarak Türkler arasında yer alan Tatarlar (Moğollar) da dâhil edilmelidir. Çünkü Altın Orda Hanlığının kurulduğu bölge daha önce yoğun olarak Türk kavimleri tarafından iskan edilmiştir. Bundan dolayı Arap tarihçisi el-Ömerî, Moğollar, Deşt-i Kıpçak bölgesine gelip burada hala çoğunlukta olan Kıpçaklarla karıştılar ve Kıpçaklaştılar demektedir.Bizans’ı da etkileyecek şekilde Balkan coğrafyasındaki Tatar etkisi 1242 yılından 1357 senesine kadar sürmüştür. 1242 yılında Tatarlar, Tuna nehrini geçerek Bulgaristan topraklarını yağmaladılar.

Selçuklu ve Osmanlı Türkleri dışında kalan diğer Türk boylarının Bizans’la ilişkisi coğrafi olarak Anadolu üzerinden değil Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan Karadeniz’in kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gerçekleştirilmiştir. Altay Dağlarından doğan İrtiş ırmağı ile Moldova üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ırmakları arasındaki bölgeye Deşt-i Kıpçak denilmiştir.

Bizans, varlığını tehdit eden Türk kavimlerine karşı Bizans diplomasisi
uygulamıştır. Bu diplomasinin esası, Bizans için en büyük tehlike haline gelen bir
Türk kavmine karşı diğer bir Türk kavmiyle ittifak kurarak kendi varlığını devam
ettirmek şeklindeydi.

Bizans tarihçisi Haraks’lı Dionisios’a göre 330-350 yılları civarında Hunlar,
Aşağı İdil boyundan hareketle Güney Kafkasya istikametinde yayılarak Hazar
Denizi’ne dökülen Terek nehri ile Karadeniz’e dökülen Kuban nehri arasındaki
havzaya gelmişlerdir.

Hunların Bizans’ı asıl etkilemesi 374 yılı civarında İdil nehrinin batısına geçip önlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadeniz’in kuzeyine doğru ilerlemesiyle olmuştur. Bu olay tarihte Büyük Kavimler Göçü olarak
bilinen büyük bir nüfus hareketine yol açmıştır.

V. yüzyılın başlarında eski Aşina ailesine mensup başbuğlar Hunların çeşitli
boylarını birleştirerek kuvvetli bir devlet düzeni kurmayı başardılar. İsmi bilinen
ilk Hun hükümdarı Balamir de büyük olasılıkla Aşina ailesinden gelmekteydi.

445 yılında Bleda’nın ölümü üzerine Atilla tek başına Hun imparatoru oldu. Bu dönemde  Slav, Fin, Cermen, Türk asıllı olmak üzere pek çok kavim Hun
hakimiyetini kabul etti. Bizans Hunlara yıllık haracını ödeyemeyince Atilla’nın komutanlığında Hun ordusu birkaç noktadan Tuna’yı geçip Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (bugün Bulgaristan’ın Devnya kenti),
Arkadiopolis (Lüleburgaz) gibi kale ve şehirleri zapt ederek Teselya’ya ulaştı. Sonra Bizans başkenti istikametinde ilerledi ve Athyra’ya (Büyük Çekmece) gelerek Bizans başkentini kuşatma hazırlıklarına girişti. İstanbul’u 430 yılında inşaatına başlanan ve 447 yılında tamamlanan dış surlar kurtardı. Bizans imparatoru Teodosios’un elçi göndermesi üzerinde iki taraf arasında anlaşma yapılması sağlandı. Bu anlaşmaya göre Bizans, geçmiş vergiler karşılığında 6000 libra altını Hunlara ödeyecek ve Hunlara ödenen yıllık vergi miktarı 2100 libra altına çıkartılacaktı. Bundan sonra Bizans’a karşı Hun politikası değişti. Atilla, Batı Roma üzerinde baskı kurma yoluna gitti. Roma’ya kadar askeri seferler düzenlendi.

Göktürklerle Bizans arasındaki ilk münasebetler çok dostane bir şekilde gelişmiştir. 567 yılında İstemi Yabgu tarafından Soğutlu Maniakh başkanlığında bir elçilik heyeti ortak rakip olan Sasanilere karşı Hazar Denizinin kuzeyinden Kafkasya yoluyla Bizans’ın başkenti İstanbul’a gönderilmiştir. Bizanslılar tarafından Göktürk elçilik heyeti son derece iyi karşılanmıştır. Türk elçileriyle beraber hareket eden Bizans heyeti, Tanrı Dağları silsilesindeki Akdağ’da (Ek-tağ, Çince Pai-shan) bulunan İstemi Yabgu’nun yanına giderek Bizans-Göktürk ittifak antlaşmasını yaptılar.

557-805 yılları arasında Avrupa tarihinde önemli yeri olan Avarların menşei uzun
süre tartışmalara neden olmuştur. Hala bir Türk kavmi olup olmadığı tartışılan bir
konu olmasına rağmen son dönemde yapılan araştırmalar bunların Türk menşeli
oldukları konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihçisi Teofilaktos Simokates
“Hakiki Avarlar” ve “Sahte Avarlar” diye iki Avar topluluğundan bahsetmektedir.
“Sahte Avar” Türk kökenli olup Avrupa Avarları olarak adlandırılmaktadır. Bizans
kaynaklarında “Hakiki Avar” olarak geçenler ise köken itibarıyla Moğol asıllı Juan-Juanlara dayanmakta ve Asya Avarları olarak bilinmektedir.

Aslında Avarlar, Küçük Skitia diye bilinen bugünkü Dobruca bölgesi ile Aşağı
Tuna bölgesinde yer alan Eflak ovasını ele geçirmişlerdi. VI. yüzyılın yarısından
itibaren Cermen asıllı Lombardlar, İtalya’da hakimiyeti ele geçirerek Batı Balkanlara doğru yayılmışlardır. Bunun üzerine Bizans İmparatoru, Avarlara Panonya’daki topraklara yerleşmelerini teklif etti. 568 yılında Panonya ve çevresi Avarların hâkimiyeti altına girdi. Böylece Avarlar, Orta Avrupa’da en kudretli devlet haline gelmişlerdir.

Onogur boyunun Dulo ailesinden olan Kubrat (605-642), Ogur boylarını birleştirip “Büyük Bulgaria” adı altında güçlü bir devlet kurmayı başarmıştır. (Zlatarsky, 1970, s. 131) Sınırları doğuda Kuban, batıda Dinyeper, kuzeyde Doneç nehirleri ve güneyde Karadeniz ile Azak Denizi olan Büyük Bulgaristan, Bizans’la dostane ilişkiler kurmuş ve hükümdarı Kubrat’a, Bizans İmparatoru Heraklios (610-641) tarafından patrikios unvanı verilmiştir.

Doğu kaynaklarında Kıpçak adıyla anılan Türk topluluğu Bizans kaynaklarında Kuman olarak isimlendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi dillerde sarışın, solgun renkli ve sarımtırak manasına geldiği görülmektedir.