BİZANS TARİHİ

Stratigos: Antik dönemlerde general manasında kullanılan Stratigos kelimesi Bizans döneminde özellikle 8. yüzyılda sözlük manası kolordu anlamına gelen fakat idari olarak eyalet terimini karşılayan temalardan sorumlu kişi için kullanılmış bir unvandır. Stratigoslar eyaletin en üst askeri sorumlusu olduğu kadar bölgelerinde verginin toplanmasından ve adaletin dağıtılmasından da mesuldüler.

Emevîler dönemi, İslâm tarihinde Müslümanlarla Bizanslılar arasında ilişkilerin en sıcak olduğu dönemlerden biridir. 661 yılında Suriye valisi Muaviye b. Ebî Süfyân’ın hilafeti ele geçirmesiyle başlayıp doksan yıl devam eden Emeviler döneminde karşılıklı ilişkilerde savaşlar önemli ölçüde belirleyici rol oynamıştır. Bu dönemde Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklarına hemen her yıl seferler düzenlenmiştir. Bu seferler daha çok yaz aylarında düzenlendiği için sâife adı ile anılmıştır.

İlk kuşatma için Muâviye, Fedâle b. Ubeyd kumandasındaki orduyu İstanbul üzerine yönlendirdi. Kadıköy’e kadar ulaşan ve kışı burada geçiren Fedâle, Muâviye’den yardım isteyince Süfyân b. Avf kumandasında büyük bir ordu hazırlandı. Süfyân Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskişehir güzergâhını takip ederek İstanbul’a ulaştı. Kuşatma 669 yılı bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzakın tükenmesi ve açlık sebebiyle sonuç alınamadı. İslâm orduları yaz mevsiminde kuşatmayı kaldırıp geri dönmek zorunda kaldılar. Başarısızlıkla sonuçlanan bu ilk kuşatma sırasında Müslümanlar çok sayıda şehid verdiler. Hz. Peygamber’i, Medine’ye hicretinden sonra yedi ay süreyle evinde misafir etmiş ve ileri yaşlarda olmasına rağmen bu sefere katılmış olan meşhur sahabî Ebû Eyyûb el-Ensârî kuşatma sırasında hastalanarak vefat etti ve surların dışında bir yerde defnedildi.

II. Iustinianos’un Kıbrıs halkının büyük bir kısmını Anadolu’ya nakletmeye ve Çanakkale’de kurduğu ve kendi adını taşıyan Iustinianopolis şehri ile Arap istilasından büyük zarar gören Kapıdağ yarımadasında yerleştirmeye başlaması iki ülke arasında yeni bir siyasi gerginliğe neden oldu. Bu uygulamayı devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdülmelik’in uygulamadan vazgeçilmesi hususunda yaptığı teklif kendi üstünlüğüne güvenen imparator tarafından reddedildi. Bütün bu gelişmeler karşısında halife barış anlaşmasını geçerli sayamayacağını bildirdi.

Emevîler’le Bizans imparatorluğu arasında ilişkilerin yeniden bozulmasının sebeplerinden biri Abdülmelik tarafından ilk İslâmî sikkenin bastırılmış olmasıdır. Bilindiği gibi İslâm öncesi dönemden itibaren Araplar’da Bizans ve Sâsânî paraları tedavülde idi. Abdülmelik döneminde ilk defa İslâmî tarzda altın (dinar) ve gümüş (dirhem) sikkeler darbedilmiş ve Hz. İsa resmi ile haç yerine “Kulhuvellahu ahad” (=De ki Allah birdir) âyeti gibi İslâmî motifler yer almaya başlamıştır. Bizans’a Kıbrıs haracı için, üzerlerinde haç yerine Kur’an ayetleri bulunan yeni sikkeler gönderilmesi imparatorun tepkisini çekmiştir.

750 yılında Emevî Devleti’nin yıkılıp Abbâsî Devleti’nin kurulmasından bir süre sonra İslâm devletinin başkenti, Dımaşk’tan Bağdat’a nakledilmişti. Böylece güç merkezi Suriye’den Irak’a doğru kaymış oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leon’un tahta çıkmasıyla başlayan İsavros hanedânı döneminde 726 yılından sonra imparatorluğu uzun süre meşgul eden dinî ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mücadelesi (tasvir kırıcılık) söz konusudur. Bunun yanında Artabasdos isyanı gibi çeşitli iç çalkantılar da yaşanmaktaydı.
Abbâsîler’in ilk halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffah (750-754) döneminde İslâm
devletindeki iç karışıklıktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-
775) Malatya’yı (Melitene) kuşattı (751). Halk imparatorun isteği üzerine şehri
boşaltıp Mezopotamya’ya gitmek zorunda kaldı. Konstantinos Malatya’dan sonra
Erzurum’a (Theodosiopolis, Kâlîkala) saldırdı ve halktan birçok kişiyi esir aldı.

Müslüman Araplar’ın dördüncü ve son İstanbul seferi de bu dönemde gerçekleştirildi. Mehdî-Billâh 781-782 yılında oğlu Harun’u dönemin ünlü komutanlarıyla birlikte asker sayısı 100.000 civarında olduğu belirtilen büyük bir ordunun başında İstanbul üzerine gönderdi. Harun yol üzerinde karşılaştığı bazı karşı koymaları bertaraf ederek Anadolu yakasında Üsküdar’a kadar geldi. Bu sırada IV. Leon’un ölümünden sonra Bizans’ta devlet işlerini tahtın vârisi henüz on yaşındaki VI. Konstantinos (780-797) adına annesi İrini (müstakil saltanatı 797 802) yürütmekteydi. İrini yeni iktidar değişikliği sonrasında ortaya çıkan taht mücadeleleri yüzünden Harun’a elçiler göndererek barış anlaşması yapmak zorunda kaldı. Üç yıl süreli bu anlaşmaya göre İrini, Abbâsî devletine yılın nisan ve haziran aylarında 70.000 dinar ödemeyi kabul etmekteydi. Ayrıca Harun’un isteği üzerine dönüş yolunda ordunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere pazarların kurulmasını ve yol göstermek için rehberler tayin edilmesini de üzerine alıyordu. Bundan başka İrini altın, gümüş ve bir takım değerli hediyeleri Mehdî’ye takdim etmek üzere bir elçisini de Harun’la birlikte Bağdat’a gönderdi.

Hârûn Reşîd döneminde Bizans’la ilişkiler bakımından önemli bir hususu da zikretmek gerekir. Bu dönemde her iki tarafın dış siyasette daha güçlü ve etkin
bir konuma gelmek amacıyla karşı tarafın rakipleriyle işbirliği ve dostluk kurma
siyasetine başvurduğu görülmektedir. Harun Bizans’ın rakibi, dönemin güçlü imparatorlarından Şarlman’la (Charlamagne) dostluk kurarken Bizans yöneticileri de Abbasilerin hasmı durumundaki Endülüs Emevileri ile ittifak içindeydiler. Halife Harun Reşîd, Bizans’ın Amorion (Hisarköy - Amûriyye) ve Ankara gibi şehirlerinde gerçekleştirilen kuşatmalar sırasında ele geçirilen kitapların muhafaza edilmesini özellikle emretmiştir. Dönemin ileri gelen ilim adamlarından oluşturduğu bir ekibi önemli gördükleri tıp, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair eserleri elde etmekle görevlendirmiş ve bu şekilde birçok ünlü eserin Bağdat’a getirilmesini sağlamıştır. Bağdat’ta toplanan eserler, Halifenin görevlendirdiği dönemin meşhur doktorlarından Yuhannâ/Yahya b. Mâseveyh’in başkanlığındaki bir heyet tarafından tercüme edilmiştir.

Kur’ân-ı Kerim’de yer alan Bizanslılar anlamındaki Rûm sûresinin ilk âyetleri bu açıdan oldukça dikkat çekicidir: “Bizanslılar (Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın yerde yenilgiye uğradılar. Hâlbuki onlar bu yenilgilerden sonra üç ilâ dokuz yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Allah’ındır. O gün müminler de Allah’ın yardımıyla sevineceklerdir” (Rûm 29/1-5).
Gerçekten de öyle olmuş, bir müddet sonra Bizanslılar, Sâsânî devleti karşısında zaferler
kazanmış ve Müslümanlar da bu zafer haberleri üzerine sevinç duymuşlardır. İlgili âyetlerden Bizans’ın Sâsânîler karşısında Suriye, Filistin ve Mısır’ı kaybettiği 619 yılından önceki yenilgiler ile imparator Heraklios’un 622’de başlattığı ve Sâsânî ordularını 627’de Ninova’da kesin bir yenilgiye uğratması ile sonuçlanan zaferlerin kastedildiği anlaşılmaktadır. (Demirkent, 1998, s. 212)

Ecnâdeyn zaferinden kısa bir süre sonra vefat eden Hz. Ebû Bekir’in yerine Hz. Ömer halife oldu.

Hz. Ömer halifeliğinde, Yermük Savaşı’ndan sonra Suriye Bizans’ın elinden
çıkmış oldu.

Hz. Muhammed döneminde Bizans imparatorluğuna yönelik diplomasi faaliyetleri
gerçekleşmiş, bizzat imparator Heraklios’a (610-641) İslâm’a davet mektubu
gönderildiği gibi, Bizans’a bağlı vali veya vassal devlet yöneticilerine de
elçiler ve mektuplar gönderilmiştir.

655 yılında İslâm ve Bizans donanmaları arasındaki ilk büyük deniz savaşı
gerçekleşti. Mısır valisi Abdullah b. Sa’d, 200 gemilik bir donanma ile Anadolu
sahillerine doğru denize açıldı. Müslümanlar Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında
(bazı rivayetlere göre İskenderiye) bizzat imparator II. Konstans’ın (641 - 668)
kumandası altındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanması ile karşı karşıya geldiler.
Yelken direklerinin çokluğu sebebiyle İslâm tarihinde ‘’Zâtü’s-savârî’’ adıyla
anılan savaş Müslümanlar’ın kesin galibiyeti ile sonuçlandı. Bu zaferle Bizans’ın
Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdi.

Bu gelişmeler üzerine Muâviye, Fedâle b. Ubeyd kumandasındaki orduyu İstanbul
üzerine yönlendirdi. Kadıköy’e kadar ulaşan ve kışı burada geçiren Fedâle,
Muâviye’den yardım isteyince Süfyân b. Avf kumandasında büyük bir ordu hazırlandı.
Süfyân Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskişehir güzergâhını takip ederek İstanbul’a ulaştı. Kuşatma 669 yılı bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzakın
tükenmesi ve açlık sebebiyle sonuç alınamadı. İslâm orduları yaz mevsiminde
kuşatmayı kaldırıp geri dönmek zorunda kaldılar. Başarısızlıkla sonuçlanan bu
ilk kuşatma sırasında Müslümanlar çok sayıda şehid verdiler. Hz. Peygamber’i,
Medine’ye hicretinden sonra yedi ay süreyle evinde misafir etmiş ve ileri yaşlarda
olmasına rağmen bu sefere katılmış olan meşhur sahabî Ebû Eyyûb el-Ensârî
kuşatma sırasında hastalanarak vefat etti ve surların dışında bir yerde defnedildi.
Müslümanlar tarafından birinci İstanbul kuşatmasının üzerinden fazla zaman geçmeden yine Muâviye döneminde İslâm orduları İstanbul’u ikinci defa kuşattılar.

Müslüman Araplar’ın dördüncü ve son İstanbul seferi de bu dönemde gerçekleştirildi.
Mehdî-Billâh 781-782 yılında oğlu Harun’u dönemin ünlü komutanlarıyla
birlikte asker sayısı 100.000 civarında olduğu belirtilen büyük bir ordunun başında
İstanbul üzerine gönderdi. H

Ebû Ca’fer el-Mansûr, Hârûn Reşîd ve Me’mûn Bizans’ın elinde bulunan Eski Yunan bilimine ait kitaplara özel önem vermiş, satın alma veya Bizans imparatorlarından rica ederek temin etme yolunda gayret göstermişlerdir.

Emevi halifeleri içerisinde en dindar ve adaletli olarak bilinen ve bu yüzden II.
Ömer olarak anılan Ömer b. Abdülaziz’in (717-720) çağdaşı Bizans imparatoru
III. Leon’a İslam dinine davet mektubu gönderdiği ve imparatorun da halifeye
cevap verdiği kaynaklarda zikredilmektedir.

Emevîler dönemi, İslâm tarihinde Müslümanlarla Bizanslılar arasında ilişkilerin en sıcak olduğu dönemlerden biridir. 661 yılında Suriye valisi Muaviye b.
Ebî Süfyân’ın hilafeti ele geçirmesiyle başlayıp doksan yıl devam eden Emeviler
döneminde karşılıklı ilişkilerde savaşlar önemli ölçüde belirleyici rol oynamıştır. Bu dönemde Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklarına hemen her yıl
seferler düzenlenmiştir. Bu seferler daha çok yaz aylarında düzenlendiği için
sâife adı ile anılmıştır.

Sakelarios, daha çok maliye bakanları tarafından kullanılır; Vicarius,Eyalet valisinin vekili anlamındaki unvandır; Stratigoslar eyaletin en üst askeri sorumlusu olduğu kadar bölgelerinde verginin toplanmasından ve adaletin dağıtılmından sorumlu kişilere verilen unvandır, Kuvikularios,imparatorun sarayının teşrifatından sorumlu kişiler için kullanılmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Ecnadeyn zaferi Hz. Ebubekir döneminde kazanılmıştır, Hz. Muhammed Bizans İmparatoruna 2 kez mektup göndermiş İslam'a davet etmiş, böylece ilk diplomasi hareketi gelişmiş, ardından ilk kez yine bu dönemde Hz. Muhammed'in elçilsinin öldürülmesi ile Bizans ile savaş olmuş, Eyle, Cezra ve Ezruh ile cizye anlaşmaları yapılmıştır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Arap-İslâm kaynaklarında Bizanslılar için genellikle Rûm ifadesi kullanılır. Bu
terim Romalı ve Bizanslılar’ın kendileri için kullandığı Romalılar anlamındaki Romei tabirinin Arapça’ya geçmiş şeklidir. Anadolu başta olmak üzere Bizans topraklarını ifade etmek üzere Bilâdü’r-Rûm/Arzu’r-Rûm, Akdeniz için Bahru’r-Rûm,
Bizans imparatorları için ise Kayser’in yanısıra Meliku’r-Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm vs. ifadeler kullanılmaktadır. Bunlardan başka genel olarak gayri Müslimler için kullanılan küffâr/kefere ve bütün Hıristiyanları ifade eden en-nasârâ ile temelde Yahudi ve
Hıristiyanları tanımlamak üzere kullanılan Ehlü’l-kitâb kavramı da zaman zaman
Bizanslılar için kullanılmıştır. Kur’ân-ı Kerim’de bir defa zikredilen ve müstakil bir
sûreye adını veren er-Rûm ifadesi, Bizanslılar için kullanılmış ve onların Sâsânîler
karşısında aldıkları mağlubiyete işaret edilerek üç ilâ dokuz yıl içinde Sâsânîler’e
galip gelecekleri bildirilmiştir.