BİZANS TARİHİ - Deneme Sınavı - 31

İmparator İustinianos’un, Roma İmparatorluğu’nu yeniden ihya etmek maksadıyla yaptığı fetihleri ve askeri seferleri finanse etmek için halka ağır vergiler yüklemesi, memuriyetlerin satılması ve bürokrasinin halkı ezmesi gibi nedenler üzerine dimoslar (örgütlü toplumsal gruplar) birleşerek isyan ettiler.

1243 yılında Baycu Noyan (1230-1260) komutasındaki Moğol ordusu karşısında Kösedağ’da yaşanan hezimet Anadolu Selçuklu Devleti açısından bir dönüm noktasıdır. Bu tarihten sonra Moğollara tâbi hale gelen Selçuklular ile Bizans arasındaki ilişkiler farklı bir boyut kazanmıştır. Selçukluları mağlup eden Moğolların kendi hâkimiyet sahalarına da girmelerinden endişelenen III. İoannis Dukas Vatacis, (1222-1254) Moğollara karşı Selçuklu sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1245) ile antlaşma yaptı. Fakat III. İoannis Vatacis’in beklentilerinin aksine Moğollar İznik İmparatorluğu topraklarına herhangi bir saldırıda bulunmadı.
Kösedağ bozgunu Anadolu Selçuklu Devleti açısından tam anlamıyla bir felaketle sonuçlanırken Bizans açısından siyasî, askerî ve ekonomik yönden olumlu ve
olumsuz yönde etkileri olmuştur. Her şeyden önce bu yenilginin ardından Moğol
boyunduruğu altına giren Anadolu Selçuklu Devleti’ni İznik İmparatorluğu’na
karşı bir rakip olmaktan tamamen çıkarmıştı.

Dioklitianos, dört başlı manasında Tetrarhia denilen yeni bir yönetim sistemi kurdu. Bu sisteme göre imparatorluğu iki agustus ve iki sezar birlikte  yöneteceklerdi. Dioklitianos (284-305) döneminde tetrarhia sistemine geçilmiş imparatorluk; Doğu, Balkan/İlirya, İtalya ve Batı/Galya olmak üzere dört eyalete ayrılmıştır. Dioklitianos imparatorluk merkezi olarak doğuda İzmit’i seçmiştir. Milano, Selanik ve Trier dörtlü yönetim sisteminin diğer merkezleri olmuştur. Bu eyaletler arasında Anadolu merkezli doğu eyaleti daha sonra Bizans’ın da kurulacağı topraklar olacaktır. Samimiyetle düşünülerek icat edilmiş olan bu sistem oldukça etkili ve sürekli tehdit edilen imparatorluk sınırlarının korunması bakımından çok faydalıdır. Fakat iyi niyetle düşünülen bu sistemin uygulamada sorunsuz biçimde işlemesi mümkün olmayacaktı. Doğru cevap D’ dir. Sayfa: 37-38

Dioklitianos ülkede idari bakımdan yeni bir teşkilatlanma gerçekleştirdi: imparatorluk, Doğu, Balkan/İlirya, İtalya ve Batı/Galya olmak denilen dört eyalete ayrıldı. I,II,III,V doğru olduğundan doğru cevap B’dir. Sayfa: 38

Arius, Hz. İsa’nın, Tanrı ile aynı özü taşımadığını, onun Tanrı’nın yarattığı varlıklardan biri olduğunu kabul ediyordu. Teslis inancını sorgulayan ve Hz. İsa’nın tanrılığı ilkesini karşı çıkan Arius’a göre Hz. İsa, Tanrı tarafından insanlığın selameti için özel olarak yaratılmış bir insandı. Arius’un öğretisi 320 yılına kadar oldukça rağbet gördü ve benimsendi. Fakat 320 yılında resmi kilise tarafından sapkın sayıldı (Gregory, 2008, 62-63). Arianizm dolayısıyla Hıristiyanlar arasında yaşanan şiddetli anlaşmazlığın çözümü için imparator Büyük Konstantinos girişim başlattı. Bu sorunun din adamlarının geniş katılımıyla ele alınması ve bir çözüm bulunması amacıyla ekümenik konsil toplamaya karar verdi. İmparatorluğun her yanından gelen ruhbanların katılımıyla 20 Mayıs 325’de Nikaeia /İznik’te bizzat İmparator Konstantinos’un başkanlık ettiği İznik Konsili toplandı. Burada yapılan görüşmelerde; “Hz. İsa (Oğul) yaratılmamıştır ve Tanrı (Baba) ile aynı özden vücuda gelmiştir” kararı alındı. Bu kararla Baba ve oğul’un eşit derecede tanrı olduğu ve her ikisinin, Kutsal Ruhla birlikte sonsuz olduğu, yani Teslis teyit edildi (Dikici, 2007, 39). Arius mahkûm olurken Arianizm sapkınlık sayıldı. İznik’te Arianizm dışında Hıristiyanlık ve kiliseyi ilgilendiren başka kararlar da alındı. Dini bir toplantıya başkanlık etmesiyle Konstantinos kendisinden sonra gelen imparatorlara örnek olduğu gibi gittikçe Bizans’a dönüşen İmparatorlukta siyasi iktidarla dini otoritenin birbiriyle olan girift bağını da kurmuş oluyordu. I.,IV. Maddeler resmi kilisenin bakış açısını göstermektedir. Doğru cevap C’dir. Sayfa. 41-42

Maddelerin tamamı doğrudur. Doğru cevap E'dir.

Tarihlere Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması olarak geçen bu olay aslında yeni bir şey değildi. İdari bakımdan kolaylık sağlamak, imparatorluk ailesi içerisinde iktidar kavgası yaşanmasını önlemek, iç ve dış gelişmelerin zorunlu kılması gibi nedenlerle imparatorluk idaresinin bölünmesi vakası birçok defa yaşanmıştı. Doğru cevap A'dır.

İmparator İustinianos Codex İustinianos veya Corpus Iuris Civilis adıyla bilinen yasalar külliyatının Institutiones idari ve eğitimle ilgili konuları kapsamaktaydı. Pandekta (Digesta) ise sosyal ve cezai konulara ilişkindi. Dönemin ihtiyaçlarına göre İustinianos bir ferman şeklinde Novellae adı verilen kanunlar koydu. Novellae’ların bir bölümü Yunanca yazılmıştır. Hukuki reformlarla Antik Roma’dan kalma kanunlar elden geçirilip ve günün gerçeklerine uygun hale getirildi (Ostrogorsky, 1999, 69-70). Doğru cevap E’dir. Sayfa: 48

Yeni Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) batıdaki Norman tehlikesi sebebiyle doğu sınırında sükûneti sağlamak amacıyla 1081 yılında Süleymanşah ile bir barış antlaşması imzaladı. Bu antlaşma ile Süleymanşah da doğuda fetihler yapma fırsatı yakalamış oldu. 1082 yılında Tarsus’u ertesi yıl Adana, Misis ve Anazarba’yı ele geçirerek hemen hemen bütün Çukurova bölgesini fetheden Süleymanşah, 1085 yılında Antakya’yı alarak Suriye’ye kadar ilerledi.

I. Kılıç Arslan’ın 1107 yılında Büyük Selçuklu Devleti beylerinden Çavlı ile yaptığı
savaşta hayatını kaybetmesinden oğlu Şahinşah’ın (1110-1116) iktidarı ele geçirmesine kadar Selçuklu tahtı üç yıl boş kaldı. Bu süre içinde Anadolu Selçuklu
Devleti büyük bir sarsıntı geçirdi.

İslâm öncesinde Araplar ile Bizans arasında çeşitli ilişkiler gerçekleşmiştir.
Özellikle Arap yarımadası üzerinde nüfuz mücadelesi veren Bizans ve Sâsânî imparatorlukları için Araplar ayrı bir önem taşımaktaydı. Bu dönemde bazı Arap
kabileleri Bizans’ın etkisiyle Hıristiyanlığı kabul edip bu imparatorluğun yanında yer alırken bazı Arap kabileleri de Sâsânîler safında yer almaktaydı. Meselâ,
İslâm’ın hemen öncesinde iki imparatorluk arasında tampon vazifesi gören devletçiklerden Gassânîler Bizans’ın, Hireliler (Lahmîler) ise Sâsânîler’in vassalı idi.

Hz. Muhammed döneminde Bizans imparatorluğuna yönelik diplomasi faaliyetleri gerçekleşmiş, bizzat imparator Heraklios’a (610-641) İslâm’a davet mektubu gönderildiği gibi, Bizans’a bağlı vali veya vassal devlet yöneticilerine de elçiler ve mektuplar gönderilmiştir. Bu bağlamda Bizans’a yönelik ilk diplomasi faaliyeti 628 yılında gerçekleşmiştir. Mekkelilerle yapılan Hudeybiye barış antlaşmasından sonra Hz.Peygamber, dönemin ileri gelen diğer bazı devlet başkanları ve emirlerinin/valilerinin yanısıra Bizans imparatoru Heraklios’a da İslâm’a davet mektubu gönderdi. Bu sırada Bizanslıların mühürsüz mektuplara itibar etmediklerinin hatırlatılması üzerine bir mühür yaptırmış ve mektup onunla mühürlenmişti. Mektubu imparatora götürmek üzere, ticaret amaçlı seyahatleri
dolayısıyla Suriye bölgesini iyi bilen Dihye b. Halîfe el-Kelbî görevlendirilmiştir.

Stratigos: Antik dönemlerde general manasında kullanılan Stratigos kelimesi Bizans döneminde özellikle 8. yüzyılda sözlük manası kolordu anlamına gelen fakat idari olarak eyalet terimini karşılayan temalardan sorumlu kişi için kullanılmış bir unvandır. Stratigoslar eyaletin en üst askeri sorumlusu olduğu kadar bölgelerinde verginin toplanmasından ve adaletin dağıtılmasından da mesuldüler.

Emevîler dönemi, İslâm tarihinde Müslümanlarla Bizanslılar arasında ilişkilerin en sıcak olduğu dönemlerden biridir. 661 yılında Suriye valisi Muaviye b. Ebî Süfyân’ın hilafeti ele geçirmesiyle başlayıp doksan yıl devam eden Emeviler döneminde karşılıklı ilişkilerde savaşlar önemli ölçüde belirleyici rol oynamıştır. Bu dönemde Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklarına hemen her yıl seferler düzenlenmiştir. Bu seferler daha çok yaz aylarında düzenlendiği için sâife adı ile anılmıştır.

İlk kuşatma için Muâviye, Fedâle b. Ubeyd kumandasındaki orduyu İstanbul üzerine yönlendirdi. Kadıköy’e kadar ulaşan ve kışı burada geçiren Fedâle, Muâviye’den yardım isteyince Süfyân b. Avf kumandasında büyük bir ordu hazırlandı. Süfyân Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskişehir güzergâhını takip ederek İstanbul’a ulaştı. Kuşatma 669 yılı bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzakın tükenmesi ve açlık sebebiyle sonuç alınamadı. İslâm orduları yaz mevsiminde kuşatmayı kaldırıp geri dönmek zorunda kaldılar. Başarısızlıkla sonuçlanan bu ilk kuşatma sırasında Müslümanlar çok sayıda şehid verdiler. Hz. Peygamber’i, Medine’ye hicretinden sonra yedi ay süreyle evinde misafir etmiş ve ileri yaşlarda olmasına rağmen bu sefere katılmış olan meşhur sahabî Ebû Eyyûb el-Ensârî kuşatma sırasında hastalanarak vefat etti ve surların dışında bir yerde defnedildi.

II. Iustinianos’un Kıbrıs halkının büyük bir kısmını Anadolu’ya nakletmeye ve Çanakkale’de kurduğu ve kendi adını taşıyan Iustinianopolis şehri ile Arap istilasından büyük zarar gören Kapıdağ yarımadasında yerleştirmeye başlaması iki ülke arasında yeni bir siyasi gerginliğe neden oldu. Bu uygulamayı devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdülmelik’in uygulamadan vazgeçilmesi hususunda yaptığı teklif kendi üstünlüğüne güvenen imparator tarafından reddedildi. Bütün bu gelişmeler karşısında halife barış anlaşmasını geçerli sayamayacağını bildirdi.

Emevîler’le Bizans imparatorluğu arasında ilişkilerin yeniden bozulmasının sebeplerinden biri Abdülmelik tarafından ilk İslâmî sikkenin bastırılmış olmasıdır. Bilindiği gibi İslâm öncesi dönemden itibaren Araplar’da Bizans ve Sâsânî paraları tedavülde idi. Abdülmelik döneminde ilk defa İslâmî tarzda altın (dinar) ve gümüş (dirhem) sikkeler darbedilmiş ve Hz. İsa resmi ile haç yerine “Kulhuvellahu ahad” (=De ki Allah birdir) âyeti gibi İslâmî motifler yer almaya başlamıştır. Bizans’a Kıbrıs haracı için, üzerlerinde haç yerine Kur’an ayetleri bulunan yeni sikkeler gönderilmesi imparatorun tepkisini çekmiştir.

750 yılında Emevî Devleti’nin yıkılıp Abbâsî Devleti’nin kurulmasından bir süre sonra İslâm devletinin başkenti, Dımaşk’tan Bağdat’a nakledilmişti. Böylece güç merkezi Suriye’den Irak’a doğru kaymış oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leon’un tahta çıkmasıyla başlayan İsavros hanedânı döneminde 726 yılından sonra imparatorluğu uzun süre meşgul eden dinî ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mücadelesi (tasvir kırıcılık) söz konusudur. Bunun yanında Artabasdos isyanı gibi çeşitli iç çalkantılar da yaşanmaktaydı.
Abbâsîler’in ilk halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffah (750-754) döneminde İslâm
devletindeki iç karışıklıktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-
775) Malatya’yı (Melitene) kuşattı (751). Halk imparatorun isteği üzerine şehri
boşaltıp Mezopotamya’ya gitmek zorunda kaldı. Konstantinos Malatya’dan sonra
Erzurum’a (Theodosiopolis, Kâlîkala) saldırdı ve halktan birçok kişiyi esir aldı.

Müslüman Araplar’ın dördüncü ve son İstanbul seferi de bu dönemde gerçekleştirildi. Mehdî-Billâh 781-782 yılında oğlu Harun’u dönemin ünlü komutanlarıyla birlikte asker sayısı 100.000 civarında olduğu belirtilen büyük bir ordunun başında İstanbul üzerine gönderdi. Harun yol üzerinde karşılaştığı bazı karşı koymaları bertaraf ederek Anadolu yakasında Üsküdar’a kadar geldi. Bu sırada IV. Leon’un ölümünden sonra Bizans’ta devlet işlerini tahtın vârisi henüz on yaşındaki VI. Konstantinos (780-797) adına annesi İrini (müstakil saltanatı 797 802) yürütmekteydi. İrini yeni iktidar değişikliği sonrasında ortaya çıkan taht mücadeleleri yüzünden Harun’a elçiler göndererek barış anlaşması yapmak zorunda kaldı. Üç yıl süreli bu anlaşmaya göre İrini, Abbâsî devletine yılın nisan ve haziran aylarında 70.000 dinar ödemeyi kabul etmekteydi. Ayrıca Harun’un isteği üzerine dönüş yolunda ordunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere pazarların kurulmasını ve yol göstermek için rehberler tayin edilmesini de üzerine alıyordu. Bundan başka İrini altın, gümüş ve bir takım değerli hediyeleri Mehdî’ye takdim etmek üzere bir elçisini de Harun’la birlikte Bağdat’a gönderdi.

Hârûn Reşîd döneminde Bizans’la ilişkiler bakımından önemli bir hususu da zikretmek gerekir. Bu dönemde her iki tarafın dış siyasette daha güçlü ve etkin
bir konuma gelmek amacıyla karşı tarafın rakipleriyle işbirliği ve dostluk kurma
siyasetine başvurduğu görülmektedir. Harun Bizans’ın rakibi, dönemin güçlü imparatorlarından Şarlman’la (Charlamagne) dostluk kurarken Bizans yöneticileri de Abbasilerin hasmı durumundaki Endülüs Emevileri ile ittifak içindeydiler. Halife Harun Reşîd, Bizans’ın Amorion (Hisarköy - Amûriyye) ve Ankara gibi şehirlerinde gerçekleştirilen kuşatmalar sırasında ele geçirilen kitapların muhafaza edilmesini özellikle emretmiştir. Dönemin ileri gelen ilim adamlarından oluşturduğu bir ekibi önemli gördükleri tıp, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair eserleri elde etmekle görevlendirmiş ve bu şekilde birçok ünlü eserin Bağdat’a getirilmesini sağlamıştır. Bağdat’ta toplanan eserler, Halifenin görevlendirdiği dönemin meşhur doktorlarından Yuhannâ/Yahya b. Mâseveyh’in başkanlığındaki bir heyet tarafından tercüme edilmiştir.

İskender’in imparatorluğu bütün imparatorluklar gibi çok dilliliği, çok etnik yapıyı ve çok inancı içeriyordu. Bu çokluk içinde “kini glosa” olarak adlandırılan ortak anlaşma dili, Yunanca olmuştu.