BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ

Sarıkamış Harekâtı tasarlandığı gibi 22 Aralık 1914’te tipi ve kar fırtınasıyla başladı. Olumsuz hava koşullarına rağmen 9’uncu ve 10’uncu Kolordular hızlı bir yürüyüşle hedeflerine doğru ilerleme kaydettiler. 

Rusya’nın barış konusunda 21 Kasım 1917’de Almanya’ya yaptığı teklife, 27 Kasım’da Almanya olumlu cevap verdi. 22 Aralık 1917 tarihinde savaşa taraf olan devletler Avusturya-Macaristan, Almanya, Bulgaristan, Osmanlı Devleti ve Bolşevik Rusya arasında müzakereler başladı. BrestLitovsk’ta yapılması planlanan barış görüşmeleri, Rusların savaştığı bütün cepheler için geçerli olacaktı. (Kılıç, 1998) Vehip Paşa tarafından Rus saflarına mütareke isteğiyle gönderilen Teğmen Kahraman, 1’inci Kafkas Kolordu Komutanı General Liyakov tarafından gayet samimi karşılandı. Ancak Ruslar diğer cephelerde mütareke yaparken Kafkas Cephesi’nden bir türlü cevap gelmiyordu. 7 Aralık 1917’de Rus ordusundan ilk cevap geldi. Cevapta sulh yapılıncaya kadar tüm cephe boyunca muharebelerin duracağı bildiriliyordu. Taraflar arasında ilk görüşme 15 Aralık 1917’de Erzincan’da yapıldı. 17 Aralık 1917’de ise Brest-Litovsk’ta taraflar iyi niyet göstergesi olarak bir mütareke imzalamışlardı. Fakat Kafkas Cephesi’nde  mütarekenin yapılması hususunda birtakım siyasi zorluklar ortaya çıkmıştı. Osmanlı Devleti Lenin hükûmetini tanımamış, Maverayı Kafkas Komiserliği adında bölgede kurulan ve
kendini Sovyet Rusya’nın bir parçası olarak gören hükûmetle antlaşma yapma yoluna gitmişti.

1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanının ordu üzerindeki en görünür sonuçlarından birisi, üniformada görüldü. Orduda 19’uncu yüzyılın ortalarından itibaren aba kumaştan dikilen, başa kırmızı fes takılan siyah renkli üniformalar giyilmekteydi. 18 Haziran 1909 tarihli “Elbise-i Askerîye Nizamnâmesi” ile eski koyu renkli üniforma yerine ordunun hâkî renkli üniforma giymesi kabul edildi

Seferberliğin ilan edilmesinin ardından gerek ordunun gerekse sıhhiyenin hazırlık yapabilmesi için gerekli zaman bulunuyordu. Bu dönemi iyi değerlendiren ve yığınaklarını hızlı yapabilen birlikler sıhhî teçhizatlarını tamamlamaya vakit bularak gerekli tatbikatları yapabildiler. Çiçek, kolera, tifo ve hatta bazı askerî birliklerde dizanteri aşıları da mükemmel şekilde yapıldı. Ancak 3’üncü Ordu mıntıkasının çok dağınık olması ve birliklerin uzun mesafeler yürüyerek toplanma noktalarına intikal etmeleri sebebiyle gerek aşılar gerekse diğer faaliyetler zamanında yapılamadı.

Tiflis-Gümrü-Kars-Sarıkamış-Köprüköy Hasankale-Erzurum yolu: Cephe bölgesinin savaşlara sahne olan yoludur. Büyük orduların hareketlerine oldukça elverişlidir. Ruslar yapılan tüm savaşlarda, birinci öncelik olarak bu yolu kullanarak taarruz etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı sırasında büyük savaşlar bu hat üzerinde olmuştur.

Rusya’nın Kafkasya Bölgesi Başkomutanı Kont Vorontsov Daşkov’du. Daşkov’un askerî bilgisi az olduğu gibi sağlık durumu da bozuktu. Rus Kafkas Ordusu askerlik konusunda yardımcısı olan General Mışlyayevski tarafından yönetiliyordu. Ordunun Kurmay Başkanı General Yudeniç’ti. Yudeniç Kafkasya bölgesini çok iyi tanıyan askerî meziyetleri yüksek biriydi.

Rus ordusu 1 Kasım 1914’te sabahın erken saatlerinde Misin, Kötek, Narman ve Kaleboğazı bölgelerinden sınırı geçerek savaşı başlattı. Rus Oltu Grubu (İstomin Tugayı) Oltu-Kaleboğazı ve Oltu-Narman doğrultusunda iki koldan ilerliyordu. Sarıkamış Grubu, Karaurgan-Kötek ve Micingirt-Horasan istikametinde sınırı geçerek Erzurum’a doğru ilerlemeye başladı. Kağızman Grubu Ahtalar Gediğini geçerek Karaköse doğrultusunda, Erivan Grubu Çengel Geçidini aşarak Beyazıt yönünde ilerlerken, Ermeni çeteleri de Misin Geçidinden sonra Diyadin istikametinde ilerliyordu.

15 Aralık 1914’te Köprüköy’e ulaşan Başkomutan Enver Paşa, Hasan İzzet Paşa ile yaptığı görüşmelerde yapılacak taarruz planı üzerinde mutabık kaldı. Enver Paşa bunun üzerine 17 Aralık’ta Köprüköy’den ayrılarak Erzurum’a hareket etmiş yola çıkmadan da Hasan İzzet Paşa’ya “Ben Erzurum’a gidiyorum, ya oradan İstanbul’a dönerim veya seyirci sıfatıyla hareketlerinize bakarım” demişti. (Sâbis, 1992) Sarıkamış istikametinde yapılacak taarruz harekâtının hazırlıkları tüm hızıyla devam ederken, 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa konuyla ilgili kesin bir karara varamamıştı. Sürekli bir kararsızlık ve kuşku içerisindeydi. Bu nedenle 18 Aralık 1914’te Enver Paşaya çektiği telgrafta 9’uncu ve 10’uncu Kolorduların Kötek-Kars yoluna ulaşmalarının 8-9 gün süreceği için bu esnada yalnız kalacak olan 11’nci Kolordunun ezilip ezilmeyeceğinin şüpheli olduğunu, dağlık arazide düşmanla karşılaşacak birliklerin zor duruma düşebileceğini bildiriyordu. Ayrıca bir meydan muharebesinin olası bir başarısızlığı sonucunda durumun lehten aleyhe dönebileceğini bu yüzden büyük ölçekli bir taarruzdan ziyade Narman’daki düşman kuvvetlerini geri atmayı öneriyordu. (Altınanıt, 2013) Enver Paşa’nın düşüncelerinden uzak olan bu teklif neticesinde 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa 18 Aralık 1914’te görevinden alındı. 3’üncü Ordu Komutanlığı görevini Başkomutan Vekili Enver Paşa uhdesine aldı (Kafkas Cephesi, 1993)

Karadeniz sahil kesimi Türk ve Rus orduları tarafından ikinci derecede öneme sahip hat olarak görülüyordu. Her iki ülkenin komuta kademesi de sarp ve ormanlarla kaplı bölgede düzenli birliklerle başarı elde edilemeyeceğini biliyordu. Bu yüzden Türk tarafı Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri, çeteler ve birtakım sınır birlikleri ile Rus tarafı ise ağırlıklı olarak Kazaklardan kurulu birliklerle bölgede faaliyet göstermeyi tercih etmişlerdi. Bu bölge aynı zamanda Karadeniz Cephesi olarak da adlandırılabilir.

1 Kasım 1914’te cephenin açılmasını müteakip Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri Batum istikametinde yoğun bir faaliyete giriştirler. Rus kuvvetlerine baskın mahiyetinde yaptıkları yıpratıcı faaliyetlerinde oldukça önemli kazanımlar elde etmelerine rağmen askerî düzenden mahrum olmaları başarıların kalıcı olmasını engelledi. Çeteler arasındaki rekabet ve coğrafyanın ikmal faaliyetlerini engellemesi kazanımların sürekli olmasını engelledi. Teşkilat-ı Mahsusa birliklerine komuta eden Yusuf Rıza Bey’in fetih arzuları ile emirlere riayet etmeden yaptığı hareketler başarının kısıtlı kalmasına neden oldu. Karadeniz hattında deniz üstünlüğü sağlanarak Teşkilat-ı Mahsusacılar karadan donanma ise denizden baskın yaparak Kasım 1914’te Batum’un ele geçirilmesi düşünülmesine rağmen deniz desteği sağlanamayınca bu mümkün olmadı.

27 Mart 1916’da Mustafa Kemal Paşa, 16’ncı Kolordu Komutanı olarak Diyarbakır’a geldiğinde Rus ordusu, Oğnut-Muş-Bitlis hattına ulaşmıştı. Bitlis Ruslar tarafından işgal edilmiş ve bu kuvvetler şehrin 10-15 km kadar güneyine kadar ilerlemişlerdi, 16’ncı Kolordunun 5’inci Tümeni bu kuvvetlere karşı savunma hâlindeydi. Çanakkale Kahramanı Mustafa Kemal Paşa’nın cepheye gelişi moralleri yükseltmeye yetmişti. Öncelikli olarak 7-25 Nisan 1916 tarihleri arasındaki Rus taarruzları püskürtüldü. 5’inci Tümenin, Bitlis Bölgesinde inatla savunan düşmana, 6 Ağustos 1916 günü yaptığı taarruz da Bitlis’in 16 km güneybatısındaki Nebat Dağı batı yamaçlarındaki düşman siperleri tamamen ele geçirilmiş ve Kultik istikametindeki taarruz başarıyla ilerlemekteydi. 5’inci ve 8’inci Tümenlerin gayretleriyle 7-8 Ağustos 1916 itibarıyla Muş ve Bitlis Rus işgalinden kurtarıldı.

Rus ordusunun bölgeden çekilmesini müteakip Ermeniler tarafından Müslümanlara karşı başlatılan Katliamlara uzun süre seyirci kalamayan Türk ordusunun başlattığı ileri harekât sonucunda; 12 Mart 1918 1’inci Kafkas Kolordusu Erzurum’u işgalden kurtardı. (Tanin, 13 Mart 1334) 3 Nisan 1918’de Ardahan, 5 Nisan 1918’de Sarıkamış Türk topraklarına katıldı. (Ati, 19 Mart 1334) 14 Nisan 1918’de Batum uzun bir aradan sonra Türk topraklarına katıldı. (Sabah, 16 Nisan 1334) 25 Nisan 1918 (Sabah, 27 Nisan 1334) günü Kars 40 yıllık Rus esaretinden sonra Türk ordusu tarafından yeniden anavatana katıldı (Tekir, 2015). Osmanlı Devleti, Azerbaycan’da yaşayan Türklerin yardım istekleri karşısında Kafkas İslam Ordusu’nu kurdu. Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki ordu Bakü Muharebesini kazanarak 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girdi.

Rusya’nın barış konusunda 21 Kasım 1917’de Almanya’ya yaptığı teklife, 27 Kasım’da Almanya olumlu cevap verdi. 22 Aralık 1917 tarihinde savaşa taraf olan devletler Avusturya-Macaristan, Almanya, Bulgaristan, Osmanlı Devleti ve Bolşevik Rusya arasında müzakereler başladı. Brest-Litovsk’ta yapılması planlanan barış görüşmeleri, Rusların savaştığı bütün cepheler için geçerli olacaktı. (Kılıç, 1998) Vehip Paşa tarafından Rus saflarına mütareke isteğiyle gönderilen Teğmen Kahraman, 1’inci Kafkas Kolordu Komutanı General Liyakov tarafından gayet samimi karşılandı. Ancak Ruslar diğer cephelerde mütareke yaparken Kafkas Cephesi’nden bir türlü cevap gelmiyordu. 7 Aralık 1917’de Rus ordusundan ilk cevap geldi. Cevapta sulh yapılıncaya kadar tüm cephe boyunca muharebelerin duracağı bildiriliyordu. (Kafkas Cephesi C.2, 2015) Taraflar arasında ilk görüşme 15 Aralık 1917’de Erzincan’da yapıldı. 17 Aralık 1917’de ise Brest-Litovsk’ta taraflar iyi niyet göstergesi olarak bir mütareke imzalamışlardı.

Harbiye Nâzırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın isteği üzerine Alman Askerî Heyeti Kurmay Başkanı Bronsart Paşa tarafından hazırlanan 7 Haziran 1914 tarihli sefer planına göre Kafkas Cephesi askerî bölgesinde 3’üncü Ordu görev yapacaktı. 3’üncü Ordu 9’uncu, 10’uncu ve 11’inci Kolordulardan oluşuyordu.

Köprüköy ve Azap Muharebelerinin galibi Türk ordusu oldu. Fakat mevcut kazanımdan daha fazlası dikkatli ve özenli bir planla elde edilebilirdi. Birbirinin devamı niteliğindeki bu muharebelerde Türk tarafında yaşanan sorunların başında komuta kademeleri arasındaki fikir ayrılıkları geliyordu. Muharebelerin ilk gününden itibaren 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa, Erzurum doğusunda bir savunma savaşına göre tertibat alıp, savaş hazırlıklarını ona göre yapmak isterken İstanbul’da bulunan Başkomutan Vekili Enver Paşa gönderdiği emir ve temennilerinde sürekli taarruz yapılmasını istiyordu. Bu durumda tüm hazırlıkların bir savunma savaşı üzerine kuran ordunun 6 Kasım itibarıyla taarruza başlaması, manevra ve çevirme konusunda ciddi sıkıntılar yaşamasına neden oldu. Elde edilen başarıların çoğu sevk ve idare kabiliyetinden ziyade subay ve erlerin gayretleriyle elde edildi. Aşiretlerden kurulan ihtiyat süvari tümenleri eğitimsiz ve itaatsizlikleri yüzünden savaşın başından sonuna kadar muharebelere seyirci kalarak hiçbir varlık gösteremediler. Aynı durum düzenli ordu birlikleri için de kısmen geçerliydi.

Tiflis-Gümrü-Kars-Sarıkamış-Köprüköy, Hasankale-Erzurum yolu: Cephe bölgesinin savaşlara sahne olan yoludur. Büyük orduların hareketlerine oldukça elverişlidir. Ruslar yapılan tüm savaşlarda, birinci öncelik olarak bu yolu kullanarak taarruz etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı sırasında büyük savaşlar bu hat üzerinde olmuştur.

Cevap A

Kafkas Cephesi’nde muharebelerin yaşandığı coğrafyayı deniz yoluna bağlayan en önemli liman Trabzon’dur. Karadeniz’in doğusunda yer alan Trabzon coğrafi olarak Van ve Urmiye göllerine kadar uzanan, yani Doğu Anadolu ile kısmen Güney Azerbaycan’ı içine alan geniş bir coğrafyaya çıkış noktası özelliği gösteren bir mevkiidir. Bu özelliği itibarıylla cephede tarafların en çok elinde tutmak istedikleri noktalardan birisi olmuştur (Okur ve Küçükuğurlu, 2005).

Cevap B

Erzurum, bölgeyi koruyan doğal bir köprübaşı niteliğindedir. Bu doğal köprübaşı Doğu Anadolu’yu
Transkafkasya’ya karşı güvenli bir şekilde koruduğu gibi dağların kuzey tarafındaki daha kolay ulaşılabilen
Transkafkasya’dan gelen tüm yolları kapatmaktadır. Aynı zamanda Transkafkasya’dan gelen ve Batı Fırat Vadisi’ni geçerek tüm güney yolları içine oldukça önemli bir pozisyondadır. Türk tarafı bu köprübaşını elinde bulundurarak Traskafkasya’yı tehdit edebilirken, Ruslar ise Erzurum’u elde bulundurarak Erzincan üzerinden Anadolu’ya ve Akdeniz’e açılabilirler (Korsun, 1946).

Cevap C

Kafkas Cephesi’nde savaş, Rusların taarruzuna müteakip her iki tarafın karşılıklı taarruz hareketleri ile başladı. Savaşın ilk günlerinden itibaren mücadele, manevra kabiliyetine bürünmeye başladı. Bölgenin en önemli gerçeği olan ve çok sert şartlarda geçen kış gelince, Rus Başkomutanlığı savaş bölgesindeki savaş tecrübesine bakarak savunmaya geçmeyi planlıyordu. Fakat savaşın ilk döneminde sınırlı başarı kazanan Rus birliklerinin yapacağı hatalara güvenen Türk ordusu, Rus ordusunu çevirmek ve yok etmek amacıyla taarruz planını uygulayacaktı.

Cevap D

Teşkilat-ı Mahsusa, bilinenin aksine, bir istihbarat örgütü, bir casusluk teşkilatı veya propaganda birimi değildir. Modern ifadelerle Teşkilat-ı Mahsusa bir erken dönem gayrinizami harp birimidir. 19’uncu yüzyılda form değiştiren savunmacı Osmanlı gayrinizami harp faaliyetlerinin 20’nci yüzyıldaki en önemli uzantısıdır (Safi, 2012).

Cevap E

Doğru cevap 43. sayfadan başlayarak Sarıkamış Harekâtı başlıklı bölümde bulunabilir.

Cevap A