BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi neticesinde imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalarına göre Elviye-i Selase olarak bilinen Kars, Ardahan ve Batum Ruslara bırakılırken bunun yanında yeni bir sınır hattı da belirlenmişti. Doğru cevap C'dir.

Askerî harekât bölgesinde nehirlerin çoğunun kenarlarında doğal yollar bulunmaktaydı. Bu tarz yollar Türkiye’de “top yolları” olarak adlandırılmaktaydı. Bu yollar avantajlı yerleşimleri sayesinde yağmurlar yağarken kısa zamanda bozulmuyorlar ve iyi havada çabuk kuruyabiliyorlardı. Ayrıca bu tarz yollarda dik iniş çıkışlar yoktu. Önemli avantajlarından bir diğeri ise üzerlerine köprü yapılmasına kesinlikle gerek yoktu. Doğru cevap B'dir.

Karadeniz kıyıları ile Erzurum bölgesinin bağlantısını sağlayan Kop Dağı üzerindeki geçitlerin en işleği ve en meşhuru Kop Geçidi’dir. İran-Erzurum-Trabzon transit yolu Aşkale’ye geldikten sonra yükselmeye başlar ve 2.980 metre rakımlı Bahıtlı Dağı’nın hemen güneyinde bulunan Kop Geçidi’ne ulaşır. Doğru cevap A'dır.

Kafkas Cephesi’nde muharebelerin yaşandığı coğrafyayı deniz yoluna bağlayan en önemli liman Trabzon’dur. Doğru cevap D'dir.

1. Batum-Hopa-Trabzon sahil yolu: Bu yol deniz ile Rize dağları arasına sıkışmış olduğu için büyük askerî birliklerin hareketine tam manasıyla elverişli değildir. Bu hâliyle bölge daha çok çete veya gerilla tarzı, küçük ve hızlı hareket edebilen ağır silahlardan yoksun gayrinizami harp unsurlarının savaşması için daha uygundur.

Yukarıda açıklanan yolların en önemli özellikleri hepsinin Erzurum’a bağlanmasıdır. Erzurum’da kurulacak güçlü bir müstahkem mevkii ve buna ek yapılacak müdafaa mevzileri ile doğudan gelecek düşman saldırıları bertaraf edilebilirdi.

Türk hudut birlikleri Rusların bu hazırlıklarına rağmen kendilerine verilen emirler ve talimatlar doğrultusunda hareket ettiler. Öncelikle düşmana ağır darbeler vurarak ağır ağır geri çekilme taktiğini uyguladılar. Bu taktik Ruslara ağır zayiat verdirdi ve gerideki birliklerin gerekli tertibatı almaları için zaman kazanıldı. İleri kıtaatın ara vermeden karşı koyması karşısında Ruslar sınırı geçmelerinin ancak dördüncü gününde kolbaşı ile Köprüköy civarına ulaşabildi. Bu sırada Köprüköy civarındaki birliklere Kazak süvarileri tarafından yapılan taarruz, süvari tümenleri tarafından geri püskürtüldü.

19 Kasım’da Başkomutanlık Vekâletinin ısrarlı istek ve emirlerine rağmen Ruslara karşı taarruz etme gücü kalmayan 3’üncü Ordu, taarruz inisiyatifini Ruslara bırakarak savunmaya çekildi. 3’üncü Ordu komutanı tarafından gönderilen raporda Azap doğusundaki sırtların alındığı muharebenin devam ettiği yönündeydi. Fakat ordu çoktan 
savunma pozisyonuna çekilerek Rus saldırılarını beklemeye geçmişti. Yani Başkomutanlık 3’üncü Ordu’nun durumunu net şekilde bilmiyordu. Ordu komutanının kaçamak raporları ordunun durumunu daha iyimser göstermekteydi.

Gece yürüyüşü daha öncesinde yasaklanmasına rağmen verilen bu emir asıl felaketin yaşanmasına neden oldu. Kıyafetleri kış koşullarına uygun olmayan ve kar fırtınasına yakalanan birliklerin çoğunda donma, dağılma ve yön kaybetme olayları görüldü. 10’uncu Kolordunun 26 Aralık 1914’te yaptığı yürüyüş, harp tarihinde ender rastlanan bir olaydı. Zamanlama hatası, haritaların mesafeleri yanlış göstermesi, vadi tabanları ile dağ geçitleri arasındaki sıcaklık farklılıkları, donatım eksiklikleri, yürüyüş arazisinin bir metreye yakın karla kaplı olması ve kar fırtınaları kolordunun büyük kısmının donarak şehit olmasına neden oldu. (Tekir, 2015) Allahuekber Dağları’nın geçilmesi ile ilgili emir için bir gün beklenilse sonuç daha olumlu olabilirdi. Hava muhalefetine rağmen oldukça muntazaman şekilde yapılan yürüyüş sırasında iyi beslenip dinlendirilmemiş olan askerler yakalandıkları fırtınada adeta her biri başka köşeye dağıldı. Ta ki Enver Paşa’nın 27 Aralık’ta verdiği izin sayesinde askerin bir gün dinlenmesine müsaade edildi. Birbirine karışmış olan birliklerin kendi bulundukları kıtalara gönderilecekti (Varlık, 15 Mayıs 1338). 

Geçmişin sadık milleti olarak adlandırılan Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla vatandaşı oldukları Osmanlı Devleti’ne isyan ederek, Çarlık Rusya’nın yanında yer almayı tercih ettiler. Ermeni teşkilatları ve çeteleri Kafkas Cephesi’nde, Rus ordularına casusluk yapmak, yer yer kılavuzluk etmek ve daha önemlisi Türk köylerine saldırmak ve Türk ordusunun ikmal merkezlerini vurmak gibi hiçbir devletin kabul etmeyeceği hareketler içerisinde yer aldılar. Bütün bunlar orduyu zor duruma sokarken, devlet otoritesinin de kaybolmasına yol açıyordu. Osmanlı Hükûmeti, Ermeni toplumunu devlet karşıtı hareketlerden vazgeçirmek için yaptığı girişimlerden sonuç alamayınca 27 Mayıs 1915’te “Geçici Zorunlu İskân Kanunu”nu çıkardı. Böylelikle doğu vilayetlerinde ve cephe hattında beşinci kol olarak hareket eden Ermenilerin faaliyetlerine son verilmek istendi. Kanun gereğince doğu vilayetlerinde devletin güvenliğini tehlikeye atan kişiler geçici olarak başka yerlere sevk ve iskân edildiler (Bayur, 1983). 

Sarıkamış Harekâtı tasarlandığı gibi 22 Aralık 1914’te tipi ve kar fırtınasıyla başladı. Olumsuz hava koşullarına rağmen 9’uncu ve 10’uncu Kolordular hızlı bir yürüyüşle hedeflerine doğru ilerleme kaydettiler. 23-24 Aralık’ta 10’uncu Kolordu Oltu’yu ele geçirdi. Enver Paşa ise 9’uncu Kolordu ile Sarıkamış’a doğru ilerledi. Hafız Hakkı Bey ilk verilen emre uymayıp Oltu’yu ele geçirdikten sonra Sarıkamış’a yönelmeyerek Ardahan istikametinde çekilen Rus artçılarına karşı takip hareketine girişmesi ilerleyen günlerde yaşanacak felaketin ilk stratejik hatalarından biri oldu.

Muharebelerin Trabzon şehir merkezine yaklaşmaya başlamasıyla birlikte Türk ahali ve hükûmet merkezi şehri tamamen boşaltmıştı. Bu durum 16-18 Nisan tarihleri arasında iki gün devam etti. Trabzon’da yaşayan Rumlar, General Liyakov’a giderek Türklerin bombardımandan ve taarruzlardan korkarak şehri terk ettiklerini bildirdi. Bunun üzerine Ruslar, 18 Nisan 1916’da Türkler tarafından terk edilmiş olan Trabzon’a girerek şehri işgal etti. (Novikov, 1937)

9’uncu ve 10’uncu Kolorduların gerek muharebelerde gerekse hava şartlarından ötürü 30.000 bin kayıp verdiği kabul edilebilir. Bu rakamın üzerine 11’nci Kolordunun 9.000, Stange Bey Müfrezesinin Ardahan’ın ele geçirilmesi ve geri kaybedilmesi sürecinde 2.000 kaybı eklendiğinde Sarıkamış Harekâtı sırasındaki Türk Ordusu’nda şehit olan asker sayısının 41.000 olduğu sonucuna varılır.

3’üncü Mıntıka: 30’uncu ve 34’üncü Tümenler, Lazistan ve Çoruh Müfrezeleri, sahil birlikleri, 5’inci Kolordunun mıntıka dâhilinde kuvvesinden oluşurken, mıntıka 5’inci Kolordu Komutanı Fevzi Paşa’nın emrinde idare edilecekti. Mıntıka komutanlığı emrinde 29.601 er, 16.119 piyade tüfeği, 25 makineli tüfek, 37 top bulunuyordu (Kafkas Cephesi, 1993).

iler, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla vatandaşı oldukları Osmanlı Devleti’ne isyan ederek, Çarlık Rusya’nın yanında yer almayı tercih ettiler. Ermeni teşkilatları ve çeteleri Kafkas Cephesi’nde, Rus ordularına casusluk yapmak, yer yer kılavuzluk etmek ve daha önemlisi Türk köylerine saldırmak ve Türk ordusunun ikmal merkezlerini vurmak gibi
hiçbir devletin kabul etmeyeceği hareketler içerisinde yer aldılar. Bütün bunlar orduyu zor duruma sokarken, devlet otoritesinin de kaybolmasına yol açıyordu. Osmanlı Hükûmeti, Ermeni toplumunu devlet karşıtı hareketlerden vazgeçirmek için yaptığı girişimlerden sonuç alamayınca 27 Mayıs 1915’te “Geçici Zorunlu İskân Kanunu”nu çıkardı. Böylelikle doğu vilayetlerinde ve cephe hattında beşinci kol olarak hareket eden Ermenilerin faaliyetlerine son verilmek istendi. Kanun gereğince doğu vilayetlerinde devletin güvenliğini tehlikeye atan kişiler geçici olarak başka yerlere sevk ve iskân edildiler.

Çanakkale Kahramanı Mustafa Kemal Paşa’nın cepheye gelişi moralleri yükseltmeye yetmişti. Öncelikli olarak 7-25 Nisan 1916 tarihleri arasındaki Rus taarruzları püskürtüldü. 5’inci Tümenin, Bitlis Bölgesinde inatla savunan düşmana, 6 Ağustos 1916 günü yaptığı taarruz da Bitlis’in 16 km güneybatısındaki Nebat Dağı batı yamaçlarındaki düşman siperleri tamamen ele geçirilmiş ve Kultik istikametindeki taarruz başarıyla ilerlemekteydi. 5’inci ve 8’inci Tümenlerin gayretleriyle 7-8 Ağustos 1916 itibarıyla Muş ve Bitlis Rus işgalinden kurtarıldı. Cephede önemli sorunlardan birisi Dersim asilerinin 2’nci Ordu birliklerinin gerisinde yaptıkları yağma ve çapulculuk faaliyetleriydi. Ordu bütün enerjisini cepheye veremeyip bu tarz olaylarla da uğraşmak zorunda kalmıştı. 

Enver Paşa, 10 Mart 1916’da Eskişehir’den, İstanbul’da bulunan 16’ncı Kolordu Komutanı Albay Mustafa Kemal (Atatürk)’e, karargâhı ile Resulayn üzerinden hareketle, 3’üncü Ordu Sağ Kanat Birliklerinin emir ve komutasını almasını emretti. 3’üncü Ordu Komutanlığı ise Bitlis Boğazı’nda toplanmakta olan 5’inci Tümen ile Van Gölü güneyindeki birlikleri kolordu emrine verdi. Bu kolordu ile Hasankale istikametine taarruz yapılması planlanmıştı. 2’nci Ordu; bu taarruz hareketleriyle, Rusların esas çekilme istikametleri olan Erzurum- Sarıkamış, yolunu kesmeyi ve bu suretle Rusların büyük kısmını yok edilmesini hedefliyordu. Yalnız bu taarruz harekâtı yığınak bölgesinden itibaren 250 km derinliğinde bir mıntıka ve 100 km genişliğinde bir cephe üzerinde yapılacaktı. 

Tüm siyasî zorluklara rağmen 18 Aralık 1917’de imzalanan Erzincan Mütarekesi ile Kafkas Cephesi’ndeki savaş resmen sona erdi.

Kafkas Cephesi’nde ise seferberliğin başlangıcından itibaren nizamnamelerde belirtilen üniforma şartları sağlanamadı. Askerin çoğunluğu üzerindeki mahalli kıyafetlerle cepheye sürüldü. 

Birinci Dünya Savaşı esnasında Trabzon ve havalisinden 324.826 nüfus, Erzurum ve havalisinden 287.474 nüfus, Van havalisinden 102.808 nüfus, Bitlis havalisinden 128.228 nüfus göç etmiştir. Batum mültecilerinin miktarı 25.650’dir. Muhacirlerin Anadolu’nun her bir köşesine yayılmıştır. Erzurum’dan yaşanan muhaceret Erzincan, Sivas, Kayseri, Adana, Konya, Diyarbakır ve Çatalca’ya kadar ulaşmıştır (İleri/Ati, 10 Nisan 1336).