BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ
I. Türk-Rus ve Türk-İran sınırlarından başlayarak Erzurum, Van, Trabzon vilayetleri ile Doğu Karadeniz kıyılarını kapsayan bölgelerde cereyan eden savaş bölgesini ifade etmektedir.
II. Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusya arasında Anadolu topraklarında 1914-1917 yılları arasında yaşanan savaşların tamamı “Kafkas Cephesi” veya “Doğu Cephesi” şeklinde adlandırılmaktadır. Türk İstiklal Harbinde aynı bölgede gerçekleşen muharebeler için kullanılan Doğu Cephesi ifadesi ve Avrupa’daki aynı adlı cepheyle karıştırılmaması için bölümün tamamında Kafkas Cephesi ifadesi kullanılmıştır.
III. Türk donanmasının 29 Ekim 1914’te yaptığı Karadeniz Bombardımanı üzerine Rus Kafkas Ordusu 1 Kasım 1914’te sabahının erken saatlerinde Misin, Kötek, Narman ve Kaleboğazı bölgelerinden sınırı geçerek Kafkas Cephesi’ndeki muharebeleri resmen başlattı.
I. Ayestafanos 1878
II. Berlin 1878
III. Paris 1856
I. Batum-Hopa-Trabzon sahil yolu: Bu yol deniz ile Rize dağları arasına sıkışmış olduğu için büyük askerî birliklerin hareketine tam manasıyla elverişli değildir.
II. Tiflis-Ahılkelek-Ardahan-Artvin-Çoruh Vadisi-İspir Bayburt yolu: Bu yolun Artvin’den Bayburt’a kadar olan kısmı Çoruh Vadisinden geçmektedir. Yol coğrafyanın zorluğu nedeniyle büyük askerî birliklerden ziyade daha küçük ve hareket kabiliyeti yüksek birlikler için daha uygundur.
III. Tiflis-Ardahan-Göle-Oltu-Tortum-Gürcü Boğazı-Erzurum yolu: Bu yol diğerlerine nazaran büyük birliklerin hareket edebilmesi için oldukça uygundur. Bu yol üzerinde ve etrafında: Kızılbaş, Allahuekber, Dore, Gâvur ve Kargapazarı dağları bulunmaktadır.
I. Tiflis-Gümrü-Kars-Sarıkamış-Köprüköy- Hasankale-Erzurum yolu: Cephe bölgesinin savaşlara sahne olan yoludur. Büyük orduların hareketlerine oldukça elverişlidir.
II. Tiflis - Deli Jan - Erivan - Kulp-Kağızman -Velibaba Geçidi - Köprüköy - Hasankale -Erzurum yolu: Bu yol üzerinde Aras Nehri vardır ve yol Velibaba’dan geçmektedir.
III. Erivan - Iğdır - Beyazıt - Karaköse - Tahir Geçidi - Köprüköy yolu: Bu yol üzerinde Aras Nehri ve Ağrı, Çengel ve Karaköse Dağları ve geçitleri vardır. Yol üzerindeki en önemli nokta Tahir Geçididir.
I. Allahuekber Dağları - Kars Müstahkem Mevkii - Alacadağ: Bu alan Kars Müstahkem Mevkii’nden Allahuekber Dağları ve Alacadağ’dan Sarıkamış’a giden geniş alanı kapsamaktadır.
II. Allahuekber Dağları ile Aladağ (Ziyaret Dağı ve Ziyaret Tepeleri) ve bunların batısında Soğanlı Dağları (Çamdar Dağı) ile Süphan Dağları, Kars Ovası’ndan Pasinler Ovası’na giden ve Sarıkamış’tan geçen ana yolu kapatmaktadır.
III. Erzurum Müstahkem Mevkii: Erzurum güneyde Palandöken Dağlarına, kuzeyde Kargapazarı Dağlarına dayalıdır. Doğuda Deveboynu Sırtları üzerindedir. Fakat Kargapazarı ile Gâvur Dağları arasından geçen Gürcü Boğazı müstahkem mevkiinin kuzey yanını ve gerisini ele geçirmek için son derece elverişlidir.
IV. Erzurum’dan sonra Kop Dağı ile Tercan’ın doğusundaki dağlar ve Erzincan doğusunda sıralanmış Mürit, Kesiş, Sipikör ve Çimen Dağları vardır. Doğudan ilerleyecek düşman kuvvetlerine karşı müdafaaya oldukça elverişlidir.
I. Kılıçgediği yolu oldukça önemlidir. Bu yol Eleşkirt düzünden Kılıçgediği’ne oradan Tutak-Patnos- Gamışvan-Ekin Gediği-İrşatgöl ve Erciş’e ve daha sonra Van Gölü sahilini takiben Vergeri üzerinden Erzurum’a bağlanır. Van üzerinden Erzurum Müstahkem Mevkii’ne ulaşmak için aynı yol kullanılmalıdır.
II. Askerî harekât bölgesinde nehirlerin çoğunun kenarlarında doğal yollar bulunmaktaydı. Bu tarz yollar Türkiye’de “top yolları” olarak adlandırılmaktaydı. Doğu Anadolu dağ silsileleri yanındaki nehirlerin yan taraflarındaki top yolları Erzurum taarruzu boyunca Ruslar tarafından aktif şekilde kullanıldı.
III. Yukarıda açıklanan yolların en önemli özellikleri hepsinin Erzurum’a bağlanmasıdır. Erzurum’da kurulacak güçlü bir müstahkem mevkii ve buna ek yapılacak müdafaa mevzileri ile doğudan gelecek düşman saldırıları bertaraf edilebilirdi.
I. Karadeniz sahilinden cephe bölgesine ulaşan, Trabzon - Zigana - Gümüşhane - Bayburt - Kop Dağı - Erzurum ve Gümüşhane üzerinden Kelkit- Erzincan’a ulaşan iki yol bulunmaktadır. Her iki yolda yüksek dağların üzerinden veya arasından geçtikleri için askerî harekât için elverişli değildir.
II. Karadeniz kıyıları ise savaş ve taşıt gemilerinin barınması için pek uygun değildir. Ayrıca Karadeniz’de karaya asker çıkarmak için deniz üssü olarak kullanılabilecek bir ada (kara parçası) da bulunmamaktadır. Yollar vasıtasıyla da Anadolu içlerine ilerlemek çok zor olduğu için tarihi süreçte Ruslar tarafından Anadolu’ya yapılan seferlerde Karadeniz hattı pek kullanılmamıştır.
III. Yolların sayısı ve kalitesine göre Erzurum-Kars- Tiflis yolu yapısı itibariyle en önemli yol olarak ön plana çıkmaktadır. Çünkü bu yol büyük askerî grupların hareketleri için oldukça uygundu.
I. Cephe coğrafyasında dağ geçitleri de savaşlar sırasında oldukça önemli rol oynamıştır.
II. Kafkas Cephesi’nde muharebelerin yaşandığı coğrafyayı deniz yoluna bağlayan en önemli liman Trabzon’dur. Bu özelliği itibarıyla cephede tarafların en çok elinde tutmak istedikleri noktalardan birisi olmuştur.
III. Türk ve Rus orduları arasında bölgede yaşanan büyük savaşların çoğu denizden 1.800-2.000 metre yükseklikte yaşanmıştır. Kars ve Erzurum bölgeleri arasına sıkışan yüksek dağlar ve engebeli dağ yolları orduların hareket kabiliyetlerini kısıtlayan en önemli unsurlardır.
IV. Erzurum, bölgeyi koruyan doğal bir köprübaşı niteliğindedir. Bu doğal köprübaşı Doğu Anadolu’yu Transkafkasya’ya karşı güvenli bir şekilde koruduğu gibi dağların kuzey tarafındaki daha kolay ulaşılabilen Transkafkasya’dan gelen tüm yolları kapatmaktadır.