Kafkas Cephesi

Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi; Türk-Rus ve Türk-İran sınırlarından başlayarak Erzurum, Van, Trabzon vilayetleri ile Doğu Karadeniz kıyılarını kapsayan bölgelerde cereyan eden savaş bölgesini ifade etmektedir.

Askerî harekât bölgesinde nehirlerin çoğunun kenarlarında doğal yollar bulunmaktaydı. Bu tarz yollar Türkiye’de “top yolları” olarak adlandırılmak­taydı. Bu yollar avantajlı yerleşimleri sayesinde yağmurlar yağarken kısa zamanda bozulmuyorlar ve iyi havada çabuk kuruyabiliyorlardı. Ayrıca bu tarz yollarda dik iniş çıkışlar yoktu. Önemli avantajla­rından bir diğeri ise üzerlerine köprü yapılmasına kesinlikle gerek yoktu. Doğu Anadolu dağ silsilele­ri yanındaki nehirlerin yan taraflarındaki top yol­ları Erzurum taarruzu boyunca Ruslar tarafından aktif şekilde kullanıldı.

Kafkas Cephesi’nde muharebelerin yaşandığı coğrafyayı deniz yoluna bağlayan en önemli liman Trabzon’dur. Karadeniz’in doğusunda yer alan Trabzon coğrafi olarak Van ve Urmiye göllerine kadar uzanan, yani Doğu Anadolu ile kısmen Güney Azerbaycan’ı içine alan geniş bir coğrafyaya çıkış noktası özelliği gösteren bir mevkiidir. Bu özelliği itibarıyla cephede tarafların en çok elinde tutmak istedikleri noktalardan birisi olmuştur.

2 Ağustos 1914 tarihli seferberlik emrine göre, 3’üncü Ordu; 13’üncü Kolordu (37’nci Tümen), 9’uncu Kolordu (17’nci, 28’inci ve 33’üncü Tü­menler), 2. Nizamiye Süvari Tümeni, ihtiyat süvari tümenleri, jandarma ve hudut birliklerinden olu­şuyordu.

3’üncü Ordu’nun görevi Rus birliklerinin ilerlemesini engelleyerek olası bir geri çekilmede taarruz etmekti.

1. Kasım 1914’ün başından itibaren ve Aralık 1914 başına kadar Köprüköy-Azap hattında karşılıklı olarak yaşanan mücadele ve Türk birliklerinin Batum bölgesine girişi.
2. 22 Aralık 1914-5 Ocak 1915 tarihleri arasında Türk ordusunun Sarıkamış Harekâtı.

Teşkilat-ı Mahsusa, bilinenin aksine, bir istih­barat örgütü, bir casusluk teşkilatı veya propaganda birimi değildir. Modern ifadelerle Teşkilat-ı Mah­susa bir erken dönem gayrinizami harp birimidir. 19’uncu yüzyılda form değiştiren savunmacı Os­manlı gayrinizami harp faaliyetlerinin 20’nci yüz­yıldaki en önemli uzantısıdır.

Türk ordusu Sarıkamış Harekâtı boyunca 41.000 şehit vermiştir. Bunların büyük bir kısmı savaş alanındaki çatışmalar sırasında diğer bir kısmı ise mevsimin etkisiyle şehit olmuştur. Aynı dönemde 7.000 Türk askeri Ruslara esir düşmüştür. Rus ordusunun aynı dönemdeki kayıpları ise 30.000’dir.

Karadeniz hattında deniz üstünlüğünün sağla­namaması üzerine Batum istikametinde yapılacak çıkarmadan vazgeçilerek hazırlanacak bir müfreze ile Batum’daki kuvvetlerin oyalanması düşünülmüştü. Bu nedenle İstanbul’da bulunan 3’üncü Tümenin 8’inci Alayının iki piyade taburu ile iki dağ bataryasından ve Çoruh bölgesi sınır taburla­rından oluşan özel bir müfreze kuruldu. Müfreze­nin başına ise Alman Binbaşı Stange Bey getirildi. Müfrezeye de “Stange Bey Müfrezesi” adı verildi.

Geçmişin sadık milleti olarak adlandırılan Er­meniler, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla vatandaşı oldukları Osmanlı Devleti’ne isyan ederek, Çarlık Rusya’nın yanında yer almayı tercih ettiler. Ermeni teşkilatları ve çeteleri Kafkas Cephesi’nde, Rus ordularına casusluk yapmak, yer yer kılavuzluk etmek ve daha önemlisi Türk köylerine saldırmak ve Türk ordusunun ikmal merkezlerini vurmak gibi hiçbir devletin kabul etmeyeceği hareketler içerisinde yer aldılar. Bütün bunlar orduyu zor duruma sokarken, devlet otoritesinin de kaybolmasına yol açıyordu.

Osmanlı Hükûmeti, Ermeni toplumu­nu devlet karşıtı hareketlerden vazgeçirmek için yaptığı girişimlerden sonuç alamayınca 27 Mayıs 1915’te “Geçici Zorunlu İskân Kanunu”nu çıkar­dı. Böylelikle doğu vilayetlerinde ve cephe hattında beşinci kol olarak hareket eden Ermenilerin faa­liyetlerine son verilmek istendi. Kanun gereğince doğu vilayetlerinde devletin güvenliğini tehlikeye atan kişiler geçici olarak başka yerlere sevk ve iskân edildiler.

15 Şubat gece yarısı Türk birliklerinin Erzurum’u tahliye ettiği haberini alan Rus Komutanlığı 16 Şubat 1916’da erken saatlerde 1’inci Kaf­kas Kolordusu ve 39’uncu Tümen ile cepheden şe­hir üzerine taarruza geçti. Rusların hızlı bir şekilde Sivişli Tabya önlerine gelmeleri üzerine Türk artçı­ları Abdülkerim Paşa’nın tüm gayretlerine rağmen hızla geri çekildiler. Geçen yüzyılda yaşanan Türk- Rus muharebelerinde kalenin ve istihkâmların müdafaa edildiği kadar özel bir çaba harcanmadı. Artçılar İstanbul Kapısından şehri terk ederken Ruslar ise Kars Kapısından Erzurum’a girdi. Art­çılar çekilirken emredildiği üzere taşınamayacak malzemenin çoğunu imha ettiler. Yalnızca geriye taşınamayan 250 hasta ve yaralı başlarında subay­lar olduğu hâlde Erzurum hastanelerinde bırakıldı.

Muharebelerin Trabzon şehir merkezine yaklaş­maya başlamasıyla birlikte Türk ahali ve hükûmet merkezi şehri tamamen boşaltmıştı. Bu durum 16-18 Nisan tarihleri arasında iki gün devam etti. Trabzon’da yaşayan Rumlar, General Liyakov’a gi­derek Türklerin bombardımandan ve taarruzlardan korkarak şehri terk ettiklerini bildirdi. Bunun üze­rine Ruslar, 18 Nisan 1916’da Türkler tarafından terk edilmiş olan Trabzon’a girerek şehri işgal etti.

1’nci Mıntıka: Çapakçur Müfrezesi, Van Gölü Cenup Müfrezesi, Çapakçur Müfreze­si, 13’üncü Tümen’den oluşurken karargâhı Diyarbakır’da bulunuyordu. 1’inci Mıntı­ka, 16’ncı Kolordu Komutanı Albay Mus­tafa Kemal Bey’in emrinde olacaktı. Mın­tıka komutanlığı emrinde 13.741 er, 9.970 piyade tüfeği, 7 makineli tüfek ve 19 top bulunuyordu.

Enver Pasa, 10 Mart 1916’da Eskişehir’den, İstanbul’da bulunan 16’ncı Kolordu Komutanı Al­bay Mustafa Kemal (Atatürk)’e, karargâhı ile Resu­layn üzerinden hareketle, 3’üncü Ordu Sağ Kanat Birliklerinin emir ve komutasını almasını emretti.

2’nci Ordu’nun görevi; Erzincan istikametinde ilerleyen Rus asıl kuvvetlerinin güney ve yan geri­lerine düşecek şekilde Erzurum doğusu doğrultu­sunda taarruz ederek düşmanı yok etmekti.

Osmanlı Devleti, Azerbaycan’da yaşayan Türklerin yardım istekleri karşısında Kafkas İslam Ordusu’nu kurdu. Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki ordu Bakü Muharebesini kazanarak 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girdi.

1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanının ordu üzerindeki en görünür sonuçlarından birisi, üniformada görüldü. Orduda 19’uncu yüzyılın ortalarından itibaren aba kumaştan dikilen, başa kırmızı fes takılan siyah renkli üniformalar giyilmekteydi. 18 Haziran 1909 tarihli “Elbise-i Askerîye Nizamnâmesi” ile eski koyu renkli üniforma yerine ordunun hâkî renkli üniforma giymesi kabul edildi. Birinci Dünya Savaşı sırasında orduda bu nizamname ve buna ek nizamnamelerle kabul edilen üniforma giyildi. 1909’a kadar her sınıf için farklı renk ve tipte olan üniformalarda tek tipe geçildi. Askerler bir yüzyıl orduda giyilen fesin yerine Enver Paşa tarafından geliştirilen ve Enveriye adı verilen şapkalardan giymeye başladı.

Sarıkamış Harekâtı sonrasında Türk ordusunda tifüs, tifo, kolera, hummayı racia, çiçek, kabakulak, yılancık, karahumma ve kızamık başta olmak üzere çok sayıda hastalık görüldü. Hastalıklar Mart 1915’ten itibaren yapılan yoğun mücadele ile bir yılda kontrol altına alındı. Mart-Aralık 1915 devresinde büyük çoğunluğu salgın hastalıklardan olmak üzere 49.667 asker hayatını kaybetti. Hastalıktan dolayı verilen kayıplar savaş sebebiyle verilen kayıplardan oldukça fazladır.

Dâhiliye Nezareti bünyesinde muhacirlerin sorunlarına çözüm üretmeye çalışan Aşâir ve Muhacirin Müdüriyeti göç dalgalarının ulaştığı valilik ve mutasarrıflıklara Nisan 1916’da gönderdiği emirde kimsesiz ve korumasız kalan ailelerin Gayrimüslim unsur ve özellikle de Ermenilerin bulunmadığı köy ve kasabalara yerleştirilmeleri emredilmiştir. Muhacirlerin tüm iaşeleri de hükûmet idareleri tarafından karşılanacaktı. Ayrıca genç ve dul kadınların vilayetler tarafından evlendirilmelerine çocukların yetimhaneler ve öksüz yurtlarına yerleştirilmesine karar verilmiştir.

İskân ve Aşâir Müdüriyeti Erzurum savaş bölgesinden Sivas’a ulaşan muhacirlerin izdihama sebep olmamaları için Kayseri, Niğde, Yozgat ve Kırşehir’e sevk edilmelerini ayrıca iskân ve iaşelerinin sağlanmasını Sivas vilayetine bildirmiştir. Ayrıca muhacirlerin iskân ve iaşe meselesiyle ilgilenmesi için Heyet-i Teftişiye Müdürü Umumisi Hamid Bey Sivas’a gönderilmiş konuyla ilgili Tahsin Bey bilgilendirilmiştir.