BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ - Deneme Sınavı - 6

Basra, Irak cephesinde mevcut menzil noktalarından biri değildir.

Irak’ın hayat damarları olan Dicle ve Fırat Nehirleri aşağı Irak’ta birleşerek; “Şattül-Arap” adı ile Basra Körfezi’ne dökülmektedir. Dicle Nehri, kuzeyde İran ve Türkiye dağlarından gelen Küçük ve Büyük Zap Suları ve Diyale Nehri ile beslenmektedir. İran’dan gelen Karun Nehri de Şattü’l-Arap’a dökülmektedir.

1508’de Safevi Devleti’nin eline geçen Bağdat, 1534’te Kanuni Sultan Süleyman’ın hükümdarlığında Osmanlı İmparatorluğu’na bağlanmıştır.

Irak’ta kara yolu ve demir yolu ulaşımının sınırlı olması nehir ulaşımını ön plana çıkarmıştır. Nehir ulaştırması, Dicle ve Fırat Nehirleri üzerinde gerçekleştirilmiştir. Nehir yolu ile sevkiyatta birlik, silah ve cephane taşımacılığına öncelik verilmiştir. 1.900 km uzunluğunda olan Dicle Nehri’nin akıntı hızı az olduğundan bu nehirde “kelek” adı verilen sallardan istifade edilmiştir. Savaşın başlaması ile birlikte İstanbul’dan yola çıkarılan cephane ve teçhizat, Irak bölgesine gönderilirken önce Resülayn’a kadar demir yolu ile getirilmiş; buradan kara yolu ile Musul’a ve oradan da kelekler vasıtasıyla güneye nakledilmiştir.

5 Kasım 1914’te Osmanlı Devleti’ne savaş ilan eden İngiltere, 6 Kasım 1914 tarihinde Basra Körfezi ağzındaki Fav Yarımadası’na asker çıkartarak Irak’a yönelik askerî harekâtını başlatmıştır.

Süleyman Askerî Bey, 1915 yılının Ocak ayında Cavit Paşa’nın yerine yarbaylık rütbesine terfi ettirilerek Bağdat Valiliği ile Irak ve Havalisi Genel Komutanlığına atanmıştır. Süleyman Askerî Bey, Kurna’nın kuzeyinde bulunan Rota köyü civarında 20 Ocak 1915 tarihinde Fırat ve Dicle Nehirleri’nin birleşerek oluşturduğu Şattü’l-Arap bölgesini İngilizlerden geri almak için İngiliz birliklerine karşı taarruza geçmiştir. Süleyman Askerî Bey, ‘Birinci Rota Muharebesi’ olarak bilinen bu muharebe esnasında iki bacağından yaralanmış olmasına rağmen birtakım mevzi başarılar kazanmıştır.

Güçlü İngiliz taarruzu karşısında cephede tutunamayan Türk kuvvetleri, Kutü’l-Amâre’ye çekilerek burada savunma hattı kurmaya karar vermişlerdir. 6 Ağustos 1915’te Londra’da Savaş Kabinesinin onayının alınmasıyla birlikte, 23 Ağustos 1915’te Irak Sefer Kuvvetleri Başkomutanı General Nixon tarafından General Townshend’e verilen emirle Türkler için çok önemli bir askerî merkez olan Kutü’l-Amâre’nin işgal edilmesi istenmiştir. Harekât emrini alan General Townshend komutasındaki İngiliz birlikleri, 27 Eylül 1915’te Dicle Nehri’ni takip etmek suretiyle saldırıya geçmişlerdir. Kutü’l-Amâre kasabası civarında gerçekleşen muharebelerde Irak ve Havalisi Komutanı Albay Nurettin Bey emrindeki çoğunluğu yerli Araplardan oluşan 35’inci, 37’nci ve 38’inci Tümenlerden ibaret zayıf mevcutlu birlikler ağır kayıplar vermişlerdir. Bu durumda Albay Nurettin Bey, üstün İngiliz birliklerinin Kutü’l-Amâre kasabasını bir çember altına alarak, Osmanlı birliklerini kuşatıp imha etme ihtimaline karşı 28 Eylül 1915 gecesi kasabayı İngilizlere sezdirmeden boşaltmıştır. “Birinci Kutü’l-Amâre Muharebesi” adı verilen muharebede 1.289’u esir olmak üzere Türk tarafının toplam kaybı 1.700 kişidir. İngiliz 6’ncı Tümeni’nin kaybı ise 1.229 kişiden ibarettir.

Birinci Kutü’l-Amâre Muharebesi’ndeki başarısızlığın ardından kuzeye doğru devam eden İngiliz ilerlemesini durdurmak amacıyla Osmanlı Başkomutanlığı tarafından bölgede müstakil bir ordu kurulması çalışmalarına başlanmıştır. Bu amaçla 5 Ekim 1915 tarihinde 6’ncı Ordu Komutanlığı teşkil edilmiştir. Yeni kurulan 6’ncı Ordu Komutanlığına 22 Ekim 1915 tarihinde Alman Mareşali von der Goltz atanmıştır.

Üç gün devam eden muharebe sonunda General Townshend, 682’si ölü, 3674’ü yaralı, 237’si kayıp olmak üzere 4.593 asker yani kuvvetinin neredeyse üçte birini kaybetmiştir. Bu kayıpların %82’si muharebenin ilk günü meydana gelmiştir. Türk birliklerinin kayıpları şehit ve yaralı olarak 1.200 kişi iken firar eden asker miktarı 4.000 kişi civarındadır. Sonuç itibarıyla 1914 yılının Ekim ayında Basra Körfezi’ne asker çıkarılmasıyla başlayan ve neredeyse bir yıl süren İngiliz ilerlemesi 22-25 Kasım 1915 tarihleri arasında gerçekleşen Selman-ı Pak Meydan Muharebesi’nde son bulmuştur.

30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesi imzalandığı sırada Diyarbakır, Nusaybin ve Cizre olmak üzere üç bölge müfettişliğinden ibaret 6’ncı Ordu Menzil Müfettişliğinin karargâhı Musul’da bulunmaktaydı.

Bağdat’ın İngilizlerce işgali üzerine 6’ncı Ordunun erzak ambarı Samara’ya alınmıştır.

Osmanlı Devleti’nin 11 Kasım 1914 tarihinde savaşa katılmasını müteakip muharebelerin başladığı ilk cephe, Irak Cephesi’dir.

Dicle Nehri’nin akıntı hızı az olduğundan bu nehirde “kelek” adı verilen sallardan istifade edilmiştir. Savaşın başlaması ile birlikte İstanbul’dan yola çıkarılan cephane ve teçhizat, Irak bölgesine gönderilirken önce Resülayn’a kadar demir yolu ile getirilmiş; buradan kara yolu ile Musul’a ve oradan da kelekler vasıtasıyla güneye nakledilmiştir

Bağdat demir yolu imtiyazı, dönemin siyasi konjonktürünün de etkisiyle Sultan II. Abdülhamit (1876-1909) Dönemi’nde Almanya’ya verilmiştir. Bu durum, Hint Okyanusu’nda kuvvetli bir devletin bulunmasını istemeyen İngiltere’de büyük tedirginlik yarattığından İngiltere, bölgede birtakım politik ve askerî önlemler almaya başlamıştır. Böylece, 5 Kasım 1914’te Osmanlı Devleti’ne savaş ilan eden İngiltere, 6 Kasım 1914 tarihinde Basra Körfezi ağzındaki Fav Yarımadası’na asker çıkartarak Irak’a yönelik askerî harekâtını başlatmıştır. Irak cephesi böylece açılmıştır.

Şuayyibe Muharebesi’ni sedye üzerinde yaralı vaziyette sevk ve idare etmeye çalışan Albay Süleyman Askerî Bey, bu askerî başarısızlığı kabul edememiş ve muharebe alanında intihar etmiştir.

Çözüm: Birinci Kutü’l-Amâre Muharebesi’ndeki başarısızlığın ardından kuzeye doğru devam eden İngiliz ilerlemesini durdurmak amacıyla Osmanlı Başkomutanlığı tarafından bölgede müstakil bir ordu kurulması çalışmalarına başlanmıştır. Bu amaçla 5 Ekim 1915 tarihinde 6’ncı Ordu Komutanlığı teşkil edilmiştir.

Yeni kurulan 6’ncı Ordu Komutanlığına 22 Ekim 1915 tarihinde Alman Mareşali von der Goltz atanmıştır. 6’ncı Ordu Komutanı von der Goltz Paşa, Irak Cephesi’nin yanı sıra Almanya’nın İran faaliyetlerinden de sorumlu tutulmuştur.

İngiltere’nin Irak Ordusu Komutanı General Sir John Nixon, Kutü’l-Amâre’de mahsur kalan İngiliz tümenini kurtarmak için harekete geçerek 10 Aralık 1915 tarihinde Korgeneral Fenton Aylmer’i Irak Cephesi’ndeki yardım kuvvetlerinin başına getirmiştir. General Aylmer de zaman kaybetmeksizin 2 piyade tümeni ile 1 süvari alayından meydana gelen “Dicle Kolordusu” adı verilen yardım kuvvetleri ile 3 Ocak 1916 tarihinde Basra bölgesinden Kutü’l-Amâre’ye doğru hareket etmiştir.

Bağdat’ın alınması İngilizlere, Çanakkale ve Kutü’l-Amâre yenilgileriyle uğradıkları prestij kaybını yeniden kazandırırken Osmanlı Devleti özellikle de İslam dünyasında büyük bir prestij kaybına uğramıştır. Bu amaçla Osmanlı Başkomutanlığı tarafından Bağdat’ı geri almak için 1917 yılının Haziran ayında Alman General Erich von Falkenhein’ın komutanlığında Yıldırım Ordular Grubu (YOG) Komutanlığı kurulmuştur. Ancak aynı yılın Eylül ayında Filistin Cephesi’nde beliren İngiliz tehlikesinden dolayı Bağdat’ı geri almak mümkün olmamış, Yıldırım Ordular Grubu, Filistin Cephesi’ne İngilizlerle mücadeleye yönlendirilmiştir.

Hilal-i Ahmer Cemiyeti de cephedeki sağlık hizmetlerine destek vermek için kurulmuştur.