BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ - Deneme Sınavı - 5

Bağdat’ta bir şube açan Hilal-i Ahmer Cemiyeti de cephedeki sağlık hizmetlerine destek vermiştir. Öncelikle Bağdat’ta “Hilal-i Ahmer (Kızılay) Hastanesi” adıyla yabancı konsolosluk binalarında hizmet veren 450 yatak kapasiteli bir hastane teşkil edilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin 11 Kasım 1914 tarihinde savaşa katılmasını müteakip muharebelerin başladığı ilk cephe, Irak Cephesi’dir.

1508’de Safevi Devleti’nin eline geçen Bağdat, 1534’te Kanuni Sultan Süleyman’ın hükümdarlığında Osmanlı İmparatorluğu’na bağlanmıştır. Musul ve Kerkük şehirleri, Yavuz Sultan Selim tarafından 1517’de Osmanlı ülkesine dahil edilmişlerdir.

İngiliz devlet adamlarından Winston Churchill, “... bir damla petrolün, bir damla kandan daha değerli olduğunu” ileri sürerek daha 20. yüzyılın başlarında petrolün İngiltere için önemine dikkat çekmiştir.

Birinci Kutü’l-Amâre Muharebesi’ndeki başarısızlığın ardından kuzeye doğru devam eden İngiliz ilerlemesini durdurmak amacıyla Osmanlı Başkomutanlığı tarafından bölgede müstakil bir ordu kurulması çalışmalarına başlanmıştır. Bu amaçla 5 Ekim 1915 tarihinde 6’ncı Ordu Komutanlığı teşkil edilmiştir. Yeni kurulan 6’ncı Ordu Komutanlığına 22 Ekim 1915 tarihinde Alman Mareşali von der Goltz atanmıştır. 6. Ordu Komutanı Von der Goltz Paşa, Irak Cephesi’nin yanı sıra Almanya’nın İran faaliyetlerinden de sorumlu tutulmuştur.

1914 yılının Ekim ayında Basra Körfezi’ne asker çıkarılmasıyla başlayan ve neredeyse bir yıl süren İngiliz ilerlemesi 22-25 Kasım 1915 tarihleri arasında gerçekleşen Selman-ı Pak Meydan Muharebesi’nde son bulmuştur.

General Townshend’ın teslimiyet kararının bildirilmesi üzerine Binbaşı Nazmi Solak Bey komutasındaki 3. Piyade Alayından bir bölük 29 Nisan 1916 günü saat 14.30 civarında Kutü’l-Amâre’deki Hükûmet Konağına Türk bayrağı çekmiş ve Bölük Komutanı Yüzbaşı Sami Bey, General Townshend ve diğer generalleri teslim almıştır. Esir olarak teslim alınan İngiliz birlikleri içinde hasta ve yaralı olarak ele geçirilen 2.000 kadar kişi, Türk esirleriyle mübadele edilmiştir. General Townshend, 3 Mayıs 1916’da Kutü’l-Amâre’den ayrılmış, Bağdat üzerinden gittiği İstanbul Büyükada’da son derece iyi şartlarda savaşın sonuna kadar ikamet etmiştir.

Kutü’l-Amâre zaferi, Osmanlı Devleti’nin müttefiki Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’da da büyük bir sevinçle karşılanmıştır. Halil Paşa, Kut’ül-Amâre’nin teslim alındığı 26 Nisan gününü “Kut Bayramı” olarak ilan etmiştir.

Kutü’l-Amâre kuşatmasının devam ettiği sırada İngilizlere yardım amacıyla General Baratof komutasındaki Rus birlikleri Batı İran üzerinden ilerleyerek Kasr-ı Şirin ve Revandiz’i ele geçirmiş; Bağdat’ın 150 kilometre kuzeydoğusundaki Hanikin’e kadar ulaşmıştır.

Bağdat’ın kaybedilmesini müteakiben birçok yerel aşiretin Türk ordusu nu sürekli taciz ve zayıflatmaya yönelik hareketleri, aşırı sıcak iklim ve hijyen koşullarının beraberinde getirdiği salgın hastalıklar, hepsinden önemlisi ulaştırma, ikmal ve lojistik yetersizliklerin yol açtığı iaşe sorunu gibi etkenlerin tahribatı, harekâtın gidişatını da askerin moral ve motivasyonunu da olumsuz yönde etkilemiştir.

Kurna’nın 9 Aralık 1914’de İngiliz işgaline uğramasından sonra, aşiretlerin bir kısmı İngilizler lehine dönmeye başlamışken, bunlardan yalnız Acemi Paşa’ya ait Müntefik Aşireti, Irak’taki Türk ordusuna sadakatle bağlı kalmıştır. Acemi Paşa’ya yaptığı hizmetlerden dolayı 22 Mayıs 1915’te Başkomutanlık Vekâleti tarafından paşalık rütbesi verilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin üç vilayetini (Musul, Bağdat ve Basra) içine alan Osmanlı Dönemi kaynaklarında

“Irak-ı Arap” olarak adlandırılan bölge, jeopolitik ve stratejik açıdan son derece önemli bir konuma sahiptir.

Dicle ve Fırat Nehirlerinin suyu ile sulanan geniş verimli arazi elde edilen tarımsal ürünler ile petrol, Irak’ın en önemli gelir kaynağıdır. Petrol yatakları, Basra Körfezi ile kuzeyde Musul-Kerkük yörelerinde yoğunlaşmaktadır.

Irak’ta kara yolu ve demir yolu ulaşımının sınırlı olması nehir ulaşımını ön plana çıkarmıştır. Nehir ulaştırması, Dicle ve Fırat Nehirleri üzerinde gerçekleştirilmiştir. Nehir yolu ile sevkiyatta birlik, silah ve cephane taşımacılığına öncelik verilmiştir. 1.900 km uzunluğunda olan Dicle Nehri’nin akıntı hızı az olduğundan bu nehirde “kelek” adı verilen sallardan istifade edilmiştir. Fırat Nehri’nin uzunluğu 2.800 km’dir. Bu nehir, Dicle Nehri kadar ulaştırmaya uygun olmadığından Fırat Nehri’nde keleklerden ziyade “Şahtur” adı verilen altı düz küçük kayıklar kullanılmıştır.

Irak coğrafyası, 1858 yılında Hindistan’ı sömürgesine katan İngiltere’nin Orta Doğu politikasının ana noktası olan petrol kaynakları bakımından ekonomik; doğu ile ulaşım sağlama açısından stratejik önem taşıyan, sömürgelerini güvende bulundurmak için elde tutulması gereken önemli bir jeopolitik hedefti. Bu amaçla İngiltere, 1860’lı yıllardan itibaren Fırat ve Dicle’de taşımacılık işine başlamış; 1882’de Mısır’ı işgal etmiştir.

Süleyman Askerî Bey, 1915 yılının ocak ayında Cavit Paşa’nın yerine yarbaylık rütbesine terfi ettirilerek Bağdat Valiliği ile Irak ve Havalisi Genel Komutanlığına atanmıştır. Üç gün üç gece devam eden Şuayyibe Muharebesi’ni sedye üzerinde yaralı vaziyette sevk ve idare etmeye çalışan Süleyman Askerî Bey, bu askerî başarısızlığı kabul edememiş ve muharebe alanında intihar etmiştir.

Selman-ı Pak Muharebesi’nin birinci günü öğleden sonra Cevat Bey Müfrezesi tarafından gerçekleştirilen karşı taarruz üzerine 22 Kasım 1915 tarihinde 6’ncı Tümen Komutanı General Townshend hatıra defterine; “Avrupa’da hiçbir asker yoktur ki -bu ifademin altını çiziyorum- savunmada Türklerle kıyaslanabilsin. Almanların savunmada gayet iyi olduğu farz ediliyor. Fakat siperlerde bulunduğu zaman onlar Türklerle kıyaslanamazlar,” notunu düşerek Türk askerinin kahramanlığını ön plana çıkarmıştır.

Sonuç itibarıyla 1914 yılının Ekim ayında Basra Körfezi’ne asker çıkarılmasıyla başlayan ve neredeyse bir yıl süren İngiliz ilerlemesi 22-25 Kasım 1915 tarihleri arasında gerçekleşen Selman-ı Pak Meydan Muharebesi’nde son bulmuştur. Bahse konu muharebe, İngiliz kuvvetlerinin Bağdat’a ilerlemesinin durdurulması ve Kutü’l-Amâre’de savunmaya geçme noktasında büyük önemi haizdir.

Kutü’l-Amâre zaferi, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Çanakkale’den sonraki ikinci büyük zaferidir. Çanakkale Cephesi’nde gerçekleşen deniz ve kara muharebeleri zaferle sonuçlanmış, Irak Cephesi’nde de İngiliz kuvvetleri büyük bir hezimete uğratılmıştır. Kutü’l-Amâre zaferi, Osmanlı ordusu için büyük bir moral ve övünç kaynağı olurken bütün Osmanlı vilayetlerinde sevinçle kutlanmış, Osmanlı Başkomutanlığına tebrik telefonları yağmıştır.

Kutü’l-Amâre kuşatmasının devam ettiği sırada İngilizlere yardım amacıyla General Baratof komutasındaki Rus birlikleri Batı İran üzerinden ilerleyerek Kasr-ı Şirin ve Revandiz’i ele geçirmiş; Bağdat’ın 150 kilometre kuzeydoğusundaki Hanikin’e ulaşmıştır.